بخشی از مقاله
چکیده
توسعه پایدار روستایی از ارکان برنامههای توسعه اقتصادی است. طی سالهای گذشته در بحث توسعه روستایی اقدامات مثبتی همچون طرحهای عمرانی، طرحهای هادی و توسعه منابع انرژی، در راستای بهسازی و نوسازی کالبدی و تامین امکانات زیرساختی به اجرا درآمده است. بحث اقتصاد روستایی، درآمد و اشتغال پایدار در برنامه های توسعه ای کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هدف از این مطالعه تبیین اهمیت برنامه های اقتصادی در تحقق اهداف توسعه پایدار روستایی می باشد.
از باب روش شناسی این مطالعه به روش توصیفی و تحلیلی است. یافته های این مطالعه نشان می دهد با توجه به گزارش های مراکز آماری، مبنی بر اینکه 26/6 درصد از تولید بخش های مختلف اقتصادی در حوزه روستایی و سهم بیش از یک چهارمی شاخص اقتصاد روستایی، در اقتصاد کشور، توجه به این شاخص بعنوان یکی از ابزارهای مناسب اقتصاد مقاومتی در راستای توسعه پایدار روستایی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
پیشنهاد اصلی این مطالعه، توجه ویژه به کارکردهای اقتصادی روستا در کنار شاخص های اجتماعی و زیست محیطی، و کالبدی در طرح ها توسعه روستایی است. با بازنگری قوانین مرتبط، کارکردهای اقتصادی روستا، در قالب طرح متمم و فصلی جداگانه در کنار طرح های هادی روستایی جهت برنامه ریزی معیشت روستاییان در نظر گرفته شود. این طرح ها به صورت دوره ای در بازه های زمانی مشخص تدوین و بازبینی شوند. در هر روستا با هدف تخصیص بهینه عوامل تولید، افزایش درآمد، بهبود وضعیت اشتغال، تداوم تولید، استفاده از ظرفیتها و پتانسیلهای تولید طرحی متناسب با آن تهیه شود.
مقدمه
در دهه های اخیر و با توجه به تغییرات اقتصادی و اجتماعی در کشور، تغییرات قابل توجهی در ترکیب جمعیتی شهری و روستایی به وجود آمد و سهم جامعه روستایی از کل جمعیت کشور کاهش یافته است. هر چند با توجه به مولد بودن این بخش از جامعه هرگز از اهمیت و نقش آن در کشور کاسته نشده است. مهمترین و حیاتی ترین نقش جامعه روستایی تأمین امنیت غذایی کشور است، بنابراین به مخاطره افتادن روستاها منجر به ایجاد زیرساخت برای آغاز ناامنی غذایی است. به دلیل اهمیت تأمین امنیت غذایی، بیشتر کشورهای توسعه یافته یکی از محورهای توسعه کشور را روستا در نظر می گیرند و با ایجاد زیرساخت های مناسب به پایداری و حفظ روستاها کمک می کنند.
بهبود شرایط محیطی و توسعه روستاها در راستای رفع فقر و زدودن چهره محرومیت از سیمای اینگونه کانون های جمعیتی نظر بسیاری از اندیشمندان و بویژه برنامه ریزان را به خود جلب کرده است. در ایران نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به گفتمان عدالت طلبی در راستای رفع محرومیت از چهره نواحی روستایی و با هدف کاهش نابرابری های اجتماعی- اقتصادی در میان نقاط شهری و روستایی، تلاش های فراوانی صورت گرفت، به طوری که با تشکیل نهادهایی همچون جهاد سازندگی و بنیاد مسکن در این زمینه، طرح ها و پروژ ه های فراوانی به منظور بهبود زندگی روستاییان، عمران و آبادانی روستاها تهیه و اجرا گردید.
در این میان طرح هادی روستایی از مهمترین برنامه هایی است که با هدف توزیع بهینه خدمات و ساماندهی کالبدی- فضایی سکونتگاه های روستایی کشور برای فراهم کردن بستر بهبود جریان توسعه اقتصادی- اجتماعی در روستاها به مرحله اجرا درآمده است - شکور و شمس الدینی، . - 1393 در پی تلاش دولت ها در زمینه نوسازی و تغییر و تحول در عرصه های کالبدی روستاها، به مدد مداخلات فیزیکی، از بعد سیما و چهره فیزیکی روستاها، به واسطه اجرای طرح های هادی روستایی، اثرات مثبت و رضایت بخش زیادی مشاهده می شود.
به طوری که بسیاری از محققان با انجام مطالعاتی این موضوع را مورد تایید قرار داده اند - برزو و همکاران، 1389؛ شماعی و همکاران، 1390؛ شکور و شمس الدینی، . - 1393 اما برخی مطالعات نیز به این مساله پرداخته اند که اصلی ترین ویژگی مناطق روستایی، اقتصاد روستایی، وضعیت مناسبی را طی ننموده است. این مساله به حدی اهمیت یافته که در بسیاری از روستاها با وجود ایجاد امکانات زیربنایی و عمرانی مناسب، شاهد فقر و پایین آمدن سطح رفاهی زندگی روستاییان، افزایش نابرابری های شهر و روستا، اختلافات طبقاتی و حتی کاهش جمعیت روستایی و مهاجرت روستائیان به مناطق شهری بوده ایم.
در زمینه تحلیل و ارزیابی اثرات اجرای طرح هادی در تحولات اقتصادی- اجتماعی سکونتگاه های روستایی - مطالعه موردی: روستاهای استان زنجان - نشان می دهد که اجرای طرح هادی موجب بهبود شاخص اجتماعی شده است. اما در شاخص های اقتصادی تأثیر چندانی نداشته است و متغیرهای تولید و درآمد کمترین تأثیر را از اجرای طرح هادی پذیرفته اند. عدم درک و شناخت صحیح از نیازمندی های روستایی از دیگر مواردی است که موفقیت طرح های هادی را تحت الشعاع قرار داده است.
مشکلات اقتصادی اجتماعی از قبیل: پایین بودن بهره وری تولید، پایین بودن درآمد، تامین معیشت روستاییان و روابط نامتعادل شهر و روستا از دیگر عوامل مهم در عقب ماندگی و توسعه نیافتگی نواحی روستایی کشور هستند - رضوانی، . - 1383 بدین ترتیب، حل مشکلات اقتصادی، اجتماعی و کالبدی در سکونتگاه های روستایی کشور نیازمند برنامه ریزی های یکپارچه در سطح خرد و کلان می باشد - پورطاهری و همکاران،. - 1390 بیشتر محققان، شاخص اقتصادی را در بهبود کیفیت زندگی مهم می دانند و معتقدند که کیفیت زندگی فرد، خود هدف فعالیت های اقتصادی است.
بطور کلی، کیفیت زندگی در بعد اقتصادی شامل مؤلفه های تولید ناخالص داخلی، درآمد و شغل و دارائی، منابع اقتصادی میزان رفاه مادی و امنیت شغلی است - فلنر، .3 - 2004 بنابر این رونق اقتصادی روستاها مهمترین عامل پایداری روستا است و یک اقتصاد پویا و پایدار در روستاها می تواند بخش عمده ای از معضل مهاجرت از روستا به شهر را حل نموده و روستا را به محیطی جذاب برای زندگی تبدیل نماید - سجادی و همکاران، . - 1390
روش شناسی
در این پژوهش سعی شده است ضمن تبیین ارتباط بین اقتصاد روستایی و اقتصاد مقاومتی، با استفاده از آمار و اطلاعات موجود، تصویری کلان از وضعیت اقتصاد روستایی در کشور ارائه شود و با استفاده از آن ضمن ارائه تحلیلی از وضعیت موجود، ضرورت تبیین کارکرد اقتصاد روستایی در طرح های توسعه روستایی، برای برون رفت از مشکلات این بخش مطرح شود.
ادبیات اقتصاد روستایی و اقتصاد مقاومتی:
اقتصاد روستایی با تغییرات حاصله به ویژه در سال های اخیر، شامل تمامی فعالیت های اقتصادی اعم از کشاورزی با همه زیر بخش ها و غیر کشاورزی، نظیر فعالیت صنعت، استخراج معادن، بازرگانی - عمده فروشی و خرده فروشی - ، گردشگری و . . . است که در این حوزه انجام می شود. اگرچه پایه های آغازین اقتصاد روستاها بر پایه فعالیت های کشاورزی و دامداری است، اما در فرایند تحولات اقتصادی در جهان و به تناسب نیازهای فعلی، بخش کشاورزی با ساختار سنتی فعلی، به تنهایی قادر به تامین نیازهای اقتصادی و شغلی روستاها و توسعه جمعیتی روستاییان نیست. با گسترش این تحولات تقسیم کار سنتی بین شهر و روستا تغییر یافته و تقسیم کار نوینی بوجود آمده است.
کارکردهای اقتصادی یکی از مهم ترین کارکردهای جوامع روستایی است که توجه به آنها موجب تجدید حیات اقتصادی روستاها و رونق اقتصادی این نواحی خواهد شد - مشیری و همکاران، . - 1383 شناخت کارکرد های اقتصادی مناطق روستایی و تحولات آن، ساماندهی و هدایت این تحولات در راستای توسعه پایدار روستایی ضروری یه نظر می رسد - رضوانی و همکاران، . - 1391 تحولات اقتصادی، وضعیت اشتغال در روستاها و تحولات آن، نقش تعیین کننده ای در کم و کیف جمعیت روستایی دارد. چراکه عواملی مانند عدم برخورداری از امکانات و تسهیلات مشابه خانوارهای شهری، عدم برخورداری از اشتغال مناسب و بروز مشکل بیکاری و تفاوت در سطح درآمد خانوارهای روستایی، می توانند میزان روستانشینی و به عبارتی مهاجرت روستائیان به شهرها را تحت تاثیر قرار دهد.
رهبر معظم انقلاب، با ارائه "سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی”، چاره مشکلات اقتصادی را استفاده بهینه از ظرفیت های عظیم داخلی دانستند که درسایه آن چرخ اقتصاد کشور با استعدادهای سرشار معنوی، مادی و ذخائر و منابع غنی و متنوع به گردش در می آید. اقتصاد مقاومتی مفهومی است که درپی حرکت به سمت خوداتکایی در کشور، مقاوم سازی، بحرا ن زدایی و ترمیم ساختارها و نهادهای فرسوده و ناکارامد موجود اقتصادی مطرح می شود.
در اقتصاد مقاومتی رویکرد کشور و جامعه به سمت ایجاد نهضت استعدادیابی و ظرفیت یابی درونی و استفاده از فرصت های موجود ملی است. توجه به جامعه روستایی بعنوان یکی از بخش های دارای پیش زمینه اقتصاد مولد، درون زا، خودجوش و پویا، می تواند بعنوان یکی از راهبردهای تحقق اقتصاد مقاومتی مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد. از این رو جامعه روستایی، با ظرفیتهای اقتصادی بالقوه، توان بسیار بالایی را در زمینه نقش آفرینی در اقتصاد مقاومتی به عنوان کانون های اصلی تولید ایفا میکند.
روستاها با تکیه بر منابع آب و خاک شکل گرفته اند و گسترش یافته اند اما این منابع نقطه آغاز تحولات اقتصاد روستایی است و تمامیت آن محسوب نمی شود. شناخت، مطالعه و تبیین تمام متغیرهای تولید ثروت، سازمان های تولیدی، توزیع و مصرف محصولات نواحی روستایی در کنار تلاش برای آسیب شناسی روندها و فرایندها و ساختارهای تولیدی و ارزیابی موانع پیشرفت این جامعه اقتصادی و انسانی از پیش نیازهای توسعه اقتصاد روستایی است. اقتصاد روستایی با مردم روستا تعریف می شود.
این سطح از اقتصاد به منابع محیطی وابسته و اقتصادی مردمی و کانون اصلی تولید و ارزش آفرینی است که این مهم همان پیروی از سیاستهای اقتصاد مقاومتی است. از الزامات چندگانه تحقق اقتصاد مقاومتی، تکیه بر مردم، کاهش وابستگی به نفت و حمایت از تولید ملی می باشد. توجه به جایگاه برجسته روستاها در عرصه اقتصادی، تولیدی، محیطی و اجتماعی موجب تامین بخش مهمی از نیازهای اقتصادی مردم و ارتقای قدرت اقتصاد ملی می گردد - سجاسی و همکاران، . - 1393
در اقتصاد مقاومتی برداشتن گام هایی در راستای تنوع تولید لازم است - فشاری و پورغفار، . - 1393 وابستگی به اقتصاد تک محصولی نفت، در سطح ملی و کشاورزی در سطح روستایی، ضعف اقتصاد را برای هر دو به همراه داشته است. از اینرو اقتصاد روستایی نیازمند متنوع سازی است - مطیعی لنگرودی، - 1382 ایجاد فعالیت های اقتصادی جنبی و تلفیقی در بهبود وضعیت روستاها موثر خواهد بود.
