بخشی از مقاله
چکیده
روشهاي ساماندهی مسیلها و خشکه رودها به منظور استحصال آب باران و بهرهوري از سیلاب از دیربباز در اییران و به ویژه در مناطق ساحلی جنوب کشور رایج بوده است . یکی از مهمترین بخشهاي ساماندهی یک مسیل احداث مخزن آب به منظور استفادههاي شرب و کشاورزي است. این مهم در مواجه و در سازگاري با کم آبی موجب توسعه فناوري ساخت آب انبار در اشکال و هندسه متفاوت در مناطق مختلف ایران شده است. هدف این تحقیق، بازخوانی کارکردهاي روشهاي سنتی ساماندهی خشکهرودها در تقوییت سسطوح آبگیر باران است.
برکه باران به عنوان فناوري ساماندهی خشکهرود در ذخیره آب باران به ویژه در مناطق ساحلی استانهاي هرمزگان و بوشهر شناخته شده و در برخی شهرها همچون بستک هنوز بخش قابل توجهی از نیاز آبی به آنها وابسته است. تحقیق حاضر با کنکاش در روش سنتی برکه باران، جانمایی، روش احداث و ملاحظات فنی ضروري براي توسعه این فناوري را ارائه کرده است. برکههاي باران با کردکردهاي مختلف از جمله فناوريهاي قابل ترویج براي اجرا در مدلهاي نوین ساماندهی خشکهرودها در سراسر کششور ببه ششمار میروند.
این فناوري از جمله بهترین گزینههاي ذخیره آب در بالادست، حاشیه و میانی و پایین دست یک خشکه رود میباشد. احداث این سطوح آبگیر علاوه بر کارکرد آب شرب انسان و دام براي کشاورزي در فصولی که کیفیت آن کاهش پییدا میکنند بسسیار راهگششا میباشد. احداث برکههاي باران در بخش میانی حوزه به ویژه در طبقات شیب بین صفر تا 3 درجه بر روي مخروط افکنهها و در حاشیه خشکه رود با حوضچه رسوبگیر و دریچه سرریز براي روستاهاي مناطق ساحلی جنوب کشور توصیه میشود. همچننین ضضروري اسست، برکههاي باران موجود با توجه به ملاحظات فنی و بهداشتی به گونهاي ترمیم و بازسازي شوند تا سسهم خخود را در تتأمین مننابع آب و بهره وري از سیلاب بازیابند.
واژههاي کلیدي:ساماندهی خشکه رود، برکه باران، فناوري ذخیره آب، استان هرمزگان
مقدمه
سطوح آبگیر سنتی آب انبار در مناطق ساحلی از جمله کهن ترین روش استحصال آب ب اران در کشور به شمار رفته ککه عممدتاً ببا اهداف تأمین آب شرب و کشاورزي طراحی و ساخته شدهاند. فناوري ساخت آب انبارهها در اسستانهاي هرمزگان و بوشهر ببه ططور چشمگیري استفاده شده و میشود. آب انبارها در استان هرمزگان به نام برکه مشهور بوده و جانمایی آنها در خشکهرودهاي منتههی به دشت ساحلی انتخاب می شده است .قدیمیترین آثار بجاي مانده از آب انبار تقریباً با پیدایش اولین تمدنهاي ایران همزممان اسست. مخزن آب انبار شهر ایلامی دورانتاش در چغازنبیل - در چهل کیلومتري جنوب شرقی شهر تاریخی شوش در استان خوزستان - مربوط به هزاره دوم قبل از میلاد هنوز باقی است.
آبانبارها نقش مهمی در زندگی روزمره و فرهنگ و اعتقادات ممردم ممردم هرمزگگان داششتند. نححوه سساخت آب انببار، تصصفیه و عایقبندي آن با اصول مهندسی و علمی ، حکایت از معماري هوشمندانه و دانش بنیان برکهها دارد. معماري جذاب و چشمنواز برککهها در میان دشتهاي گرما زده و تشنه هرمزگان همچون ستاره اي می درخشد. پلان برکههاي هرمزگان به سه شکل طولی و مسستطیلی با طاق آهنی، دایرهاي با سقف گنبدي و گرد همچنین به شکل صلیبی ساخته شدهاند که از این میان معماري با پلان دایرهاي با سقف گنبدي بیشتر است. معماري به شکل صلیبی ویژگی خاصی دارد و شامل 5 یا 4برکه میشود و برکه خونسسرخ و برککه درییا دوللت در شهرستان بندرلنگه از معروفترین آنهاست.
بناهایی که با سبکها و معماريهاي هوششمندانه و داننش بنییان از دییر زمان براي گذر از مشقت خشکسالی با استفاده بهینه از آب باران ساخته ششدهاند. راي ساخت برککهها در گذشته از ساروج و سنگ رودخانه و سنگ مرجان استفاده می شد و امروزه از سیمان و گچ هرنگ نیز استفاده می شود. ساروج به دلیل مقاومت درمقابل رطوبت و شرجی بالا در دوران گذشته به عنوان روکش برکهها و نقش عایق مخزن را ایفا میکرد و براي سساخت آب انبارههاو برککهها اهمییت خاصی داشت.
معماران قدیم در آب انبارها از سنگ مرجان به خاطر خاصیت ضد پشه اي استفاده می کردند . وجود حدود 2 هزار برککه در هرمزگان، این استان را در صدر فناوران بهره برداري از سسیلاب و ساماندهی خششکه رودهها و مسسیلها و توسسعه مناطق سساحلی قرارداده است.مجموعه آب انبارهاي موزه، مجموعه برکههاي باران، برکه گرد واقع در محله شاه حسینی شهرستان بنندرعباس، برککه بی بی در جزیره قشم، برکه دیوان در شهرستان پارسیان، برکههاي ملاو میر پل انگور در شهرستان بندرخمیر، برکههاي دریا دولت و پنج برککه و بشاري شهرستان بندر لنگه، برکههاي شیخ و کریکی در شهرستان بستک، برکه سنتی ببادگیر جزییره کیش معروفتترین برککههاي استان هرمزگان هستند.
یکی از اجزاء اصلی سامانه سطوح آبگیر باران سنتی برکه باران وجود یکی آبراههه ببا رژیم دائمی یا فصلی است.ساماندهی خشکه رودها از دیرباز با استفاده از فنون آبیاري و زهکشی و ذخیره آب در سطوح مختلف توپوگرافی به ویژه در مناطق ساحلی مورد توجه آبخیزنشینان بوده است. لذا هدف این تحقیق، ارائه روش تلفیقی ساماندهی خشکه رودها و توسعه سطوح آبگیر باران در مناطق ساحلی است.
مواد و روشها
روش این تحقیق عمدتاً مبتنی بر مطالعات کتابخانهاي در بازخوانی روش دیرینه توسعه برکههاي باران در مناطق سساحلی و تلفییق آن با مدلهاي ساماندهی خشکه رودها میباشداصولاًساماندهی. خشکه رودها و مسیلها نیز یک روش سنتی و کهن در ایران به شمار میآید که در سازگاري با اقالیم خشک تا نیمه خشک کشور داراي ابعاد و روش شنا سی متففاوتی ببوده اسست. ضضرورت ببه ککارگیري برکههاي باران به عنوان بخش اصلی عملیات ساماندهی مسیلها در مناطق ساحلی جنوب کشور به خوبی درك شده و از آنها اسستفاده مناسبی شده است. بازخوانی روش دیرینه توسعه برکههاي باران از طریق بیان ضرورت و کارکردهاي آنها ارائئه ششده اسست. همچننین سعی شده است، نقش ساماندهی خشکه رودها در تقویت سطوح آبگیر برکه باران ارائه گردد.
کارکردهاي برکههاي باران
در برکه باران به دلیل وجود تاریکی محض، میکروبهاي غیرهوازي که احتیاج به نور براي رشد و نمو دارنند از بین رفتته و براي مدت مدیدي کیفیت آب حفظ میشود.امکان ترسیب املاح و مواد معلق و به کارگیري روشهاي گندزدایی سنتی مانند افزودن مقادیر مناسب نمک و آهک امکان حفظ دماي مطلوب آب استحصال شده و جلوگیري از یخ زدگی در زمستان و گوارایی آب در تابستان امکان ایجاد سامانه تهویه هوا به منظور حفظ کیفیت آب پایداري سازهاي برکههاي باران در برابر مخاطرات زمین شناسی کاهش قابل ملاحظه تبخیر در مقایسه با دیگر سامانههاي سطوح آبگیر باران امکان ذخیره سازي آب قبل از قرارگیري در معرض واحدهاي سنگی شورکننده آب در مناطق ساحلی به ویژه گنبدهاي نمکی است.
جانمایی روش سنتی برکههاي باران
بررسی جانمایی روش سنتی سطوح آبگیر برکههاي باران در استانهاي ساحلی جنوبی کشور به ویژه در استان هرمزگان و جزاییر آن نشان داد که غالب آنها در سطوح شیب صفرتا 3 درصد و در پاشنه مخروط افکنهها و در انتهاي بلافصل خشکه رود اصلی خروجی از مخروط افکنه یا دامنه احداث شدهاند به علاوه، برکههاي باران در حاشیه مسیلهاي سسیلگیر ببه منظظور بهرهببرداري از سیلاب استفاده شدهاند.
احداث برکههاي باران در بالادست دشت ساحلی، این امکان را فرآهم آورده است که آب ذخییره شده به طور ثقلی براي بهره برداراي قابل استفاده باشد. در مواردي خاص همچون سطوح آبگیر روستاي لافت جزیره قشم و سطوح آبگیر باستانی سیراف به ترتیب برکههاي باران مستقیماً در مسیر خشکه رود و در سطح دامنه به صورت مخازن کوچک منظم تأخیري احداث شدهاند و در روستاي لافت که در منتهی الیه غربی جزیره قشم واقع شده است به دلییل ععدم وججود ارتفاععات ببا حوزه آبخیز مناسب، برکه باران با فرمت چاه در بستر خشکه رود احداث شدهاند.
وجود طبقات مارنی نفوذ ناپذیر سبب نگهداشت منابع آب در چاهها شده و براي مدت مدیدي ذخیره میشوند . از طرفی در دامنههاي مشرف بر روستاي باسستانی سسیراف در اسستان بوششهر، فناوري سنتی سطوح آبگیر در سطح دامنه و در حاشیه خشکه رود به ترتیبی حفر شدهاند که به ترتیب با پر شدن سطوح بالاتر ببه سطوح زیرین سرریز شده و باعث نفوذ آب در مخروط افکنه مشرف به روستا شده اسست. ایین روش ممی توانند ببراي ممدلهاي ننوین ساماندهی خشکه رودها در مناطق بالادست به کار برده شود.
