بخشی از مقاله
چکیده
الگوی بارش نامناسب در مناطق خشک و نیمه خشک سبب سیل و فرسایش در منطقه میشود. مردم بومی با استفاده از سالها تجربه به درک کامل و جامع از میزان نزولات جوی به اضافه توزیع زمانی آنها رسیدهاند و با تکیه بر دانش بومی سازههایی بنا کردهاند که توانسته به خوبی سیل را مهار و از آن بهرهبرداری کنند . همچنین استحصال آب باران یکی از شاخصترین تکنیکهای مدیریت بهرهبرداری از آب باران برای مقابله با کم آبی میباشد که در مناطق مواجه با کمبود آب به سرعت در حال توسعه هستند.
بر اساس بررسیهای انجام شده، کارآمدی روش-های بومی مدیریت آب وخاک در مناطق مختلف کشور در حل این بحرانها بسیار چشمگیر است. دراستان سیستان و بلوچستان روشهای مهار و بهرهبرداری ازسیلاب قدمتی زیاد دارد که میتواند در توسعه روشهای نوین استحصال آب راهنمایی ارزشمند باشد. لذا پژوهش حاضر تلاش نموده با تکیه بر مرور منابع موجود این سازه ها را شناسایی و ویژگیهای و محدودیتهای آنها را ارایه نماید.
مقدمه
قدمت روشهای بومی مدیریت آب وخاک در دنیا، از جمله ایران به 3 تا 5 هزار سال پیش میرسد. علی رغم توسعه روشهای نوین، هنوز این روشها در مناطق مختلف کارایی دارند. آبخیز نشینها، از گذشته تا حال با کمک سنگ و خاک و با تکیه بر دانش بومی سازههایی بنا میکنند که به کمک آنها علاوه بر بهرهبرداری از سیل، میتوان شدت سیل، رسوب و فرسایش را نیز کاهش داد .[1] جمعآوری آب باران، با اهداف و انگیزههای گوناگونی صورت میگیرد که هدف اصلی آن، بهینهسازی و مدیریت بهرهبرداری از آب باران بر اساس نیاز و مصرف است. بدین معنی که چون باران همواره نمیبارد، باید برای مصارف روزانه، آب باران را جمع کرد تا بتوان هنگامی که باران نمیبارد یا بارش ناکافی است، از آن بهره برد.
به این ترتیب، هر جامعه و کشوری که در این زمینه قدمهای بزرگ تر و موثرتری بردارد، موفقتر و آبادتر است . جمع آوری آب باران نه تنها برای تامین آب در ایام بدون باران است، بلکه برای کنترل جریان رودخانه ها و جلوگیری از آسیب رساندن به نواحی مسکونی و زراعی پایین دست یا تولید انرژی و پرورش آبزیان یا تغذیه سفره های آب زیرزمینی، چشمه ها و قنوات هم صورت میگیرد. لذا بخشی از طرحهای آبخیزداری با همین هدف و نیز حفاظت آب و خاک صورت میگیرد .[2]
استحصال آب مجموعهای است از روشهای بهرهبرداری از آب باران در نزدیکی محل بارش است که به وسیله آن میتوان آب مورد نیاز هر مجموعه را بدون اتکا به سیستمهای متمرکز آبرسانی از سطوح پوشش شده همان مجموعه و اطراف آن تامین نمود . [3] در مناطق خشک معمولا بارندگی به اندازهای نیست که گیاهان بتوانند نیازهای اصلی خود را برای تولید محصول مرتفع سازند. از آنجایی که وقوع بارش در این مناطق با توزیعی نامناسب و خارج از دوره رشد گیاهان صورت میگیرد لذا نمیتواند به خودی خود عامل تضمین کننده کشاورزی -اقتصادی باشد.
از سوی دیگر، بخش زیادی از بارش به شکل روانآب و تبخیر از دسترس خارج شده و در نتیجه گیاهان در مراحل رشد با دوران خشکی و کم آبی مواجه میشوند. لذا استحصال آب روشی است که میتواند منجر به افزایش میزان آب قابل دسترس شده، اثرات نامطلوب خشکی و کمبود آب را کاهش داده و در نهایت منجر به حصول مزایای استفاده بهینه از روانآب در مصارف کشاورزی گردد .[3] پیشینه کاربرد روشهای سنتی مدیریت آب وخاک با محورهای کاهش هرزآب سطحی، استفاده از سیل پس از رخداد و گزینش شیوه مناسب بهرهبرداری از زمین، در مناطق خشک و نیمه خشک سیستان و بلوچستان، به چند هزار سال می رسد.
آثار به جای مانده از سطوح آبگیر کوچک و بزرگ در نواحی مختلف از جمله مناطق شهرسوخته، سراوان و مکران حکایت از استفادهی خردمندانه و دیرینه از منابع آب و خاک عرصه آبخیزها دارد .[1] با عنایت به اینکه استان سیستان و بلوچستان یکی از مناطق کم باران و خشک کشور بوده که میانگین سالانه بارندگی آن کمتراز100میلیمتراست و به لحاظ رژیم خاص بارندگی و منشا آن، معمولاپدیده مانسون سبب بارندگی مناطق جنوبی استان می-گردد و از سویی به لحاظ این که این گونه بارندگیها بصورت رگباری و سیلآسا ریزش مینماید مردم از قدیمالایام درمناطق خشک استان به شیوههای مختلف سعی در استفاده از هرزآبهای حاصل از بارندگیهای ناگهانی منطقه را داشتهاند که در پژوهش پیش رو مورد بررسی قرار گرفتهاند.
مواد و روشها
-1 منطقه مورد مطالعه
استان سیستان و بلوچستان، منطقه مورد مطالعه در این تحقیق می باشد که در محدوده طول جغرافیایی 50' و58° تا 29' و63° شرقی و عرض جغرافیای 5' و25 ° تا 29' و31 ° شمالی واقع شده است . این استان در جنوب خاوری ایران واقع است و با حدود 181785 کیلومتر مربع وسعت، پهناورترین استان ایران میباشد و بیش از 11 درصد وسعت کشور را دربرمیگیرد .[4] سیستان و بلوچستان 1100 کیلومتر مرز با کشورهای پاکستان و افغانستان و 300 کیلومتر مرز آبی با دریای چابهار دارد و به دلیل قرار گرفتن در موقعیت راهبردی و ترانزیتی از اهمیت فراوانی برخوردار است. به ویژه بندر چابهار که تنها بندر اقیانوسی ایران و آسانترین و بهترین راه دسترسی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد است. این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژهای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می خورد.
-2 بررسی سازههای سنتی استحصال آب
به سازههای ساخته شده از خاک، سنگ یا چیزهای دیگر که آب باران و یا هرزآبها را به دام انداخته تا بتوان آنها را در جایی انبار کرده و یا وادار به فرو رفتن در خاک نمود، سازههای استحصال آب گویند .[5] که در ادامه سازههای قدیمی موجود در منطقه تشریح گردیدهاند.
1-2 هوتک
در روستاهای سیستان و بلوچستان، در منطقه دشتیاری و اطراف آن، آب باران را در برکهها و گودالهایی به نام هوتک جمعآوری میکنند که شبیه تورکینستهای بزرگ است. عمق هوتکها معمولا از 1 تا 3 متر و حجم آنها از هزار تا 3 هزار متر مکعب است. معمولا کیفیت آب به دست آمده از این روش، بسیار نامطلوب و نازل است زیرا ابتداییترین روشهای حفاظت و جلوگیری از آلودگی مانند ایجاد دیوار یا سیم توری - که حیوانات به آن دسترسی مستقیم نداشته باشند - در نظر گرفته نشده است. در نتیجه از نظر زیست شناختی و ظاهری در معرض آلودگیهای زیادی قرار دارند.
هوتک سازهای است که با هدف جمعآوری سیلابهای ناشی از بارندگیهای فصلی برای مصارف گوناگون از جمله تامین آب شرب احشام و کمک به آبیاری کشت فصلی و بالا بردن بازده تولید محصولات دامی و کشاورزی احداث میشوند. وجود خشکسالیهای اخیر باعث شده است که روستاییان برای تامین آب مورد نیاز خود، توجه بیشتری به مرمت هوتکها نشان دهند. در مناطق چابهار و دشتیاری استان سیستان و بلوچستان، مردم حدود 240 آبادی از هوتک برای مصارف آبیاری و شرب احشام استفاده میکنند - شکل 1 الف - . ارتفاع این هوتکها از سطح زمین پایینتر است و با گودبرداری در یک محل با ارتفاع پایینتر احداث میشوند و دیوارههای اطراف آنها را از سطح زمین بالاتر میآورند. گفتنی است که بسیاری از این هوتکها منابع آبی منحصر به فرد هر منطقه هستند و با خشک شدن آنها، ساکنان محل ناگزیر به کوچ و مهاجرت میشوند .[2]
2-2 دگار
روشهای مهار و بهرهبرداری از سیل در منطقه دشتیاری شهرستان چابهار قدمت بسیاری دارد. منطقه دشتیاری نیازمند بهرهگیری از سیلابهای منطقه با هدف کشت دیم مرسوم در منطقه می باشد، درحقیقت دشت حاصلخیز دشتیاری بدون سیلاب مساوی با حذف زندگی مردم منطقه است. در سامانهی دگار، سیلاب بر زمینهای دشت پخش شده و مقداری از آن نیز به داخل خاک ن فوذ می کند و همزمان سبب کاهش شدت سیل، ایجاد زمینی جهت زارعت سیلابی و تغذیه آب های زیرزمینی می شود. سامانه های دگار و هوتک اغلب در کنار هم می باشد. از طرفی حضور هوتک ها در کنار این سامانه ها به مثابه آب انبار عمل کرده و آب را به مدت بیشتری جهت مصارف مختلف مردم بومی ذخیره می کند .[6]
در این روش اراضی مورد نظر را به صورت استخرهای بزرگ با دیواره هایی به بلندی بین یک تا دو متر می سازند. به کمک روشهای سنتی، سیلابهای رودخانه ها را منحرف نموده و به این دگارها میفرستند . اراضی کف دگار را پس از نفوذ آب و در زمان مناسب شخم زده، میکارند و با سیلابهای بعدی آنها را آبیاری مینمایند. به طور متوسط این دگارها سالی دو تا سه بار آبیاری میشوند. پارهای از نخلستانهای سیستان و بلوچستان اینگونه آبیاری میشوند .[7]
در منطقه دشتیاری بالغ بر 49000نفر در قالب 9150 خانوار در 270 آبادی ساکن میباشند که شغل غالب مردم منطقه کشاورزی و دام-داری است و معیشت مردم از طریق کشت محصولات زراعی-سیلابی که با استفاده ار بندسارهای خاکی که در اصطلاح محلی به آن دگار می-گویند صورت میگیرد - شکل 1 ب - . به عبارتی دیگر مردم منطقه با گسترش و پخش سیلابهای فصلی در زمستان و تابستان با توجه به درجه حرارت مناسب منطقه در اراضی حاصلخیز مذکور انواع نباتات گرمسیری منحصر به فردی از جمله موز، تمر هندی کنار پیوندی، پاپایا، گواوا، چیکو و همچنین گلهای زینتی و صیفیجات و محصولات خارج از فصل کشت را کشت مینمایند که ارزش سرمایهگذاری در زمینه کشت و پرورش این محصولات این محصولات و صنایع تبدیلی و تکمیلی وابسته به آنها بسیار درخشان میباشد.
3-2 خوشاب
در سراوان و اطراف آن سازههایی بنام خوشاب احداث میکردهاند. خوشابها نمونههایی شاخص از همزیستی دیرینه آبخیزنشینان هوشمند این دیار با عوامل غیر زنده آبخیزها است. علیرغم توسعه آبیاری نوین اما هنوز این روشها در این منطقه کارایی دارند . علاوه بر مسئله آب، در این ناحیه بحث ایجاد زمین با مواد همراه سیل نیز از جایگاه ویژهای برخوردار است. مردمان این دیار با کمک سنگ و خاک و با دانش بومی سازههایی بنا می کنند که به کمک آنها میتوانند علاوه برمهار سیل و بهرهبرداری ازآن زمین های آباد و کشت زارهای غنی داشته باشند. این تکنیک به نام خوشاب معروف است . جهت استقرار خوشاب نیاز به دو شرط اساسی سیلاب ورسوب می باشد. عواملی که موجب محدودیت ساخت خوشاب ها میگردند نیزهزینه نسبتاً زیاد وکمی مقاومت آنها دربرابر سیلاب هستند.[1]
