بخشی از مقاله
چکیده
با نگاهی به منابع اسلامی و بررسی سفارشات اسلام در باب معماری و شهرسازیِ مطلوب، و تطابق آن با وضعیت معماری مسکونیِ امروز در شهرهای کشورِ ایران، به فاصلهی عمیقی که بین شرایط کنونی تا وضعیت سفارش شده در این دین وجود دارد پی میبریم. متأسفانه امروزه عواملی نظیر: نگاه تجاری و سودجویانه به مقوله مسکن و امر ساخت و ساز، عدم اجرای صحیحِ قوانینِ بازدارنده در این عرصهو...، هویّت را از خانهی ایرانی ستاندهاند. در این مقاله سعی شده است که اسلام و سفارشات آن در زمینه مسکن و معماریِ مسکونی، به عنواناصول و ضوابطِ اوّلیّهاساسیِ طرّاحی، به جایگاه اصلی خود در نظام معماری خانهی ایرانی بازگردانده شوند - پس از آنکه مدتی مورد تغافل بودهاند - .
پر واضح است که مقولهی سبک زندگی و مسائل مربوط به آن، تأثیر زیادی بر شکل گیری معماری مسکونی دارند. بنابراین در این مقاله، در میان مباحث مختلف اسلامی، بحث سبک زندگی و عقل عملی در اسلام، به عنوان مباحث تأثیرگذار و حتی تعیین کنندهدر معماری مسکونی مورد بررسی و مداقّه قرار گرفتهاند. برای این منظور، آیات و روایات مربوط به این حوزه، در حدّ ظرفیت پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند و بر اساس آنها، مجموعهای از شاخصهای سبک زندگی اسلامی در طراحی مسکن تنظیم شد که میتواند معیارِ سنجش و طراحیهای بعدی قرار بگیرد.
این شاخصها در جداولی بر اساس انواع ارتباطات انسان با دنیای پیرامونش - ارتباط با خویشتن، دیگران، طبیعت و خداوند - دستهبندی شدهاند؛ مثلاً در بخش ارتباط انسان با خویشتنِ خویش، برای فضای خواب در خانه شاخصهایی نظیر جانمایی در نقاط آرام خانه، فراهم نمودن آرامش صوتی برای اتاق، در دیدرس نبودن، بهره مناسب از نور طبیعی و دید مناسب به مناظر طبیعی و آب روان تعریف شدهاند. برای سایر فضاها در خانه، از جمله آشپزخانه، حمام، سرویس بهداشتی، اتاق نشیمن و... و همچنین سایر ارتباطات انسان از جمله ارتباط با اعضای خانواده، خویشاوندان، همسایگان و... نیز شاخصهایی بر اساس آیات و روایات اسلامی تدوین شدهاند.
مقدمه
گزیده ای از بیانات مقام معظم رهبری در جمع جوانان استان خراسان شمالی- مهر ماه سال :1391
...» آن مفهومی که میتواند اهداف نظام اسلامی را تا حدود زیادی در خود جمع کند و به ما نشان دهد، مفهوم پیشرفت است.
یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی عبارت است از سبک زندگی کردن، رفتار اجتماعی، شیوهی زیستن - اینها عبارهٌ اخرای یکدیگر است -این یک بُعد مهم است؛ ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم - که هدف انسان، رستگاری و فلاح و نجاح است - باید به سبک زندگی اهمیت دهیم؛ اگر به معنویت و رستگاری معنوی اعتقادی هم نداشته باشیم، برای زندگی راحت، زندگی برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی، باز پرداختن به سبک زندگی مهم است.
ما اگر پیشرفت همهجانبه را به معنای تمدنسازی نوین اسﻻمی بگیریم، این تمدن نوین دو بخش دارد: یک بخش، بخش ابزاری است؛ یک بخش دیگر، بخش متنی و اصلی و اساسی است. به هر دو بخش باید رسید
با توجه به فرمایشات مقام معظم رهبری در جمع جوانان استان خراسان شمالی که در مهر ماه سال 1391 ایراد شد، در راستای تحقق تمدن نوین اسلامی،ما در دو بخش احتیاج به پیشرفت داریم: بخش ابزاری و بخش متنی. و امّا بخش ابزاری-که میتوان آن را بخش سخت افزاری تمدن نامید- همان پیشرفت در صنعت و سیاست و اقتصاد و کسب اعتبار و اقتدار بین المللی و... است. و بخش متنی و اصلی و اساسی تمدن- که میتوان آن را بخش نرم افزاری نامید- همان سبک زندگی1 و عقل معاش است.
بخش اول کشور ما بحمداالله پیشرفتهایی داشته است و به دستاوردهایی در این زمینه رسیدهایم. اما در بخش دوم، پیشرفت ما چشمگیر نیست.
همانطور که در سخنان رهبر معظم انقلاب آمده است، حوزههای مختلفی از حیات اجتماعی و فردی بشر در مقولهی سبک زندگی دخیل اند. از جملهی این حوزهها، معماری و شهرسازی میباشند.
از آنجایی که بخش اعظم و اهمّ زندگی انسان در خانه سپری میشود، نوع معماریِ این مکان تأثیر فراوانی در سبک زندگی او دارد. مسکن انسان به مثابه بستری است که سبک زندگی او در آن محقق میشود. نوع سازماندهی فضاهای مختلف خانه، ابعاد و تناسبات فضاها، محرمیت و اشراف - در فضای داخل خانه و بین واحد های مسکونی هم جوار - ، نوع طراحی ریز فضاها از جمله فضای نشیمن، اتاق خواب، آشپزخانه، سرویس بهداشتی، حمام و ... همگی تعیین کنندهی سبک زندگی انسان، به عنوان مظروف در این ظرفِ زندگی میباشند. بنابراین اگر این مسائل مطابق با سفارشات و دستورات اسلام طراحی شوند، میتوان گفت که سبک زندگی اسلامی در این خانه قابل تحقق است.
برای طراحی مسکن با رویکرد سبک زندگی اسلامی ابتدا باید که به سوالات زیر پاسخ داده شود:
· سبک زندگی اسلامی چیست؟
· آیا سبک زندگی اسلامی برای زندگی امروز انسان مناسب میباشد؟
· آیا دین اسلام سفارشات و دستورالعملهایی در باب چگونگی ساخت خانه و معماری مسکن بیان کرده است؟
· آیا معماری و شهرسازی امروز ما مطابق با سبک زندگی اسلامی میباشد؟
· آیا میتوان فاصله ای که بین معماری کنونی ما با معماری مطلوب اسلامی وجود دارد را از بین برد؟
اینها و سوالاتی از این قبیل نگارنده را بر آن داشت تا با بررسی وضعیت معماری مسکونی امروز در کشور ایران و نگاهی دوباره به معیارها و سفارشات اسلام در باب مقولات مختلف سبک زندگی، به برآیندی مناسب در این زمینه دست یابد؛ به طوری که هم منطبق با شاخص های معماری و شهرسازی اسلامی باشد و هم مناسب برای زندگی امروز مردم ایران.
روش تحقیق
این پژوهش از بخش های مختلفی تشکیل شده است و هر بخش روش تحقیق مختص به خود را دارا میباشد. به طورکلی روشهایی که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفتند عبارتند از از روش تحلیل محتوا، و همچنین تدابیری نظیر مصاحبه با اشخاص آگاه، مشاهده نمونههای مرتبط با موضوع و جستجو در منابع اینترنتی، کتابخانهای و همچنین گزارشهای سفر خبرنگاران به رویدادهای مرتبط، که جهت جمعآوری دادههای مورد نیاز از آنها استفاده شده است.
به منظور آشنا شدن با نگاه اسلام در مورد سبک زندگی، ابتدا آیات و روایات پیرامون این موضوع جمع آوری شدند.
در جمع آوری سفارشات، سعی بر آن بود که تمامی آیات و روایات مربوط به این حوزه از نظر گذشته شوند. بدین ترتیب با رجوع به منابع دست اول اسلامی در حوزهی سبک زندگی به جمع آوری احادیث در این حوزه پرداخته شد.
سپس این سفارشات بر اساس فعالیت ها و ارتباطات انسان با دنیای پیرامونش، در قالب جداولی دسته بندی شدند - ر.ک: بخش جداول شاخصهای سبک زندگی اسلامی در طراحی مسکن - .
»مبادی اصلی و اولیه چنین تحقیقی عبارت است از متون دست اول دینی مانند قرآن و تفسیر آن، حدیث و شرح آن، فقه و مبانی اجتهاد، تاریخ صدر اسلام - از زمان ظهور اسلام تا ابتدای غیبت کبری - و دوره شکوفایی تمدن اسلامی - دوره آغاز غیبت کبری تا دوران معاصر - . با بررسی جامع وتطبیقیِ این متون در کنارتحلیلِ فنی و اجتهادی به شبکه و سیستم کاملی از شهرسازی و معماری اسلامی میرسیم که قابل اجرا و عملیاتی است[2] .«
محدودهی پژوهش
مقولهی سبک زندگی اسلامی از گسترهی وسیعی برخوردار است و مسائل مختلفی از باورهای فردی و فرهنگ زندگی خانوادگی، تا اخلاق معنوی و حقوق اجتماعی را شامل می شود.
پر واضح است که در چنین پژوهشی آن دسته از مباحثی در حوزهی سبک زندگی اسلامی مورد توجه قرار میگیرند که بر شکلگیری معماری مسکن اثر داشته باشند. - مانند آداب نشستن و خوابیدن و غذا خوردن و مهمان داری و... - . بررسی ابعاد ذهنی سبک زندگی اسلامی که تأثیر چندانی بر طراحی مسکن ندارند و به عبارتی خط پررنگی بر روی نقشهی خانه ایجاد نمیکنند، از محدودهی این پژوهش خارج می باشند.
معماری اسلامی و مطلوبیتهای آن
صحبت از شهرسازی و معماری اسلامی و مطلوبیتهای اسلامی در باب مسائل پیچیده آن، آن هم با پیشرفت های فیزیکی ومادّی که امروزه درباره این مسائل صورت گرفته است امری بسیار دشوار و حساس مینماید؛ به ویژه که مخالفان زیادی علیه اصالت اسلامی معماری به عنوان دانشفنّی و عملیات سازه ای وجود دارند. البته سرچشمه اصلی این مخالفت و مخالفان، بررسیهای ناقص و محدود مستشرقان است که طیف های آن مورد اشاره قرار خواهد گرفت. به هر حال سخن گفتن از این مسائل، مئونه و مایه علمی، تاریخی،فنّی و عملکردی زیادی می طلبد که با توجه به مبانی و مبادی منطبق با متون دست اول شرعی - قرآن، احادیث و فقه - و تخصّصی - منابع علمی و مهندسی - انجامپذیر بوده و قابل دفاع است.
