بخشی از مقاله
چکیده
در پی تحولات سریع در جوامع شهری، دامنه گسترش کلانشهرها فراتر از اراضی پیرامونی رفته و روستاهای خودکفای پیرامون را در خود بلعیده و دچار دگرگونیهای کثیری نمودهاست. روستای تاریخی به محلهای مصرفی بدل گشته که اراضی طبیعی خود را به خدمت مصارف سودجویانه درمیآورد. در راستای شناخت این پدیده، رابطه میان روستاشهرها و کلانشهرهای متعددی از قبیل پاریس، لندن، سائوپائولو، ملبورن و تهران مورد مطالعه دقیق قرار گرفته اند که نتیجه این بررسی، ارائه شاخص هایی در 4 گروه اداری/سازمانی، کالبدی، فرهنگی و اقتصادی است. با مقایسه وضعیت تهران و روستاهای اطراف آن با شاخص های استخراج شده، نتیجه به صورت نمودار عنکبوتی تحلیل شده است. بر مبنای آن، شاخص های مورد نیاز کلانشهر تهران بیان گشته است.
مقدمه
در پی افزایش جمعیت، به دلیل تحولات سریع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در نیمه دوم قرن گذشته، دامنه گسترش کالبدی شهرهای بزرگ فراتر از اراضی پیرامونی رفته و به روستاهای خودکفایی که در طول تاریخ شکلگرفتهاند میرسد. این روستاها پس از مواجهشدن با پیشروی بیرحمانه شهرهای بزرگ، دچار دگرگونیهای اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و حتی جمعیتی میشوند. بهگونهای که پس از مدتی، بهتبع از دست دادن هویت روستاگونه خود، ازجمله مشاغل تولیدی کشاورزی و دامداری، به محلات مصرفی آن شهر بدل گشته و اراضی طبیعی نسبتاً ارزان خود را به سودجویان و ساختمانسازها واگذار میکند .
با قرار گرفتن این روستاها در محدوده شهر، شهرداری موظف به ارائه خدمات شهری اعم از زیرساختهای آب و برق و گاز و تلفن و همچنین تسهیل حرکت خودرو در بافت اینگونه محلات است. نکته بارز در این بافتها، شهری شدن نسبی و باکیفیت پایین کالبد آنهاست درصورتیکه مردمان آن همچنان دارای فرهنگ و زندگی روستایی خود هستند. بافت و زندگی ساکنین این محلات نه توانایی پذیرش همه عرصههای شهری شدن را داراست و نه در برابر این هجمه مدرنیزاسیون و نیازهای جدیدی که در پی خود به وجود میآورد، تاب تحمل دارند. این تضاد در ارزشها و محیط زندگی آنها موجب نوعی سردرگمی و آشفتگی در زندگی مردم میشود که آنها را در حالت بینابین روستا و شهر قرار میدهد.
کلانشهر تهران به سبب موقعیت سیاسی و گسترش کالبدی چشمگیری که در چهار دهه اخیر داشته، بسیاری از روستاهای اطراف خود را بلعیده و آنها را تبدیل به محلات خود نموده است. این روستاها در مواجهه با این دستاندازی تهران بزرگ، به چند شیوه با شرایط کنار آمدهاند. گاه با پذیرفتن شرایط این کلانشهر، بهطور کامل، تبدیل به محلات شهری شدند و زندگی و بافت روستاگونه خود را ازدستدادهاند و تنها میراث آنها از روستا، طبیعت زیبای آنهاست. - مانند ونک، اوین، درکه و... - . گاه نیز علاوه بر از دست دادن هویت روستایی خود، هویت و انسجام خود را نیز بهطور کامل از دست میدهند و تبدیل به قطعه زمینی برای آپارتمانها و ساختمانهای بیهویت و نامتناسب با بافت و زمینه خود میشوند .
- مانند محله باغ شاطر - برخی از روستاها نیز با حفظ نسبی ساختار قدیم خود کمتر دچار تغییر شدند. ولی ازآنجاییکه نیازهای زندگی شهری - اعم از ورود خودرو به درون بافت، ساخت منازل آپارتمانی، تغییر شغل دامداران، باغداران و کشاورزان و سخت شدن کار و معیشت آنان و ... - لاجرم تأثیر خود را بر شیوه زندگی مردم میگذارد، مسئولین و ساکنین در تبدیل محیط روستایی به محله شهری هم هدف و در بیشتر مواقع هم گام میشوند.
- مانند محله جماران، کن و ... - جماران، امامزاده قاسم، چیذر، ده ونک، اوین، درکه، فرحزاد، باغ شاطر، کن و بسیاری دیگر از محلهها که در محدوده کنونی کلانشهر تهران قرارگرفتهاند درگذشتهای نهچندان دور روستاهایی بودهاند که در عین خودکفایی مناسبات بسیاری با یکدیگر داشتند و هیچگاه به حریم دیگری تجاوز نمیکردند. اما اکنون کلانشهر تهران با غرور ناشی از مناسبات سیاسی خود دست به تجاوزات غیرقابل جبرانی زده است که نهتنها طبیعت بیبدیل پیرامون خود را هدف قرار داده است بلکه روستاها و شهرهای اطراف را نیز از آن خود کردهاست.
برخی از این محدوده های روستایی در طرح ساختاری راهبردی 1386 تهران شناسایی شدند که جماران، طرشت و کن محله های روستابنیان درحوزه نفوذ تهران هستند و روستای پس قلعه نیز روستایی با قدمت بسیار زیاد در حریم پایتخت واقع شده است. در این پژوهش سعی در شناسایی روستاشهرترین محدوده کلانشهر تهران، به مدد سنجش چهار محدوده یاد شده بوسیله معیارهای حاصل از پژوهش های روستاشهری شده است.
روش تحقیق
روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش بر پایه استدلال قیاسی است. این روش با مروری بر متون نظری و تجربی مرتبط، برای دستیابی به معیارهای روستاشهر آغاز و سپس معیارهای به دست آمده در چهار پهنه بافت ارزشمند روستایی - تعیین شده در طرح ساختاری-راهبردی - 1386 برای تعیین روستاشهرترین محدوده تهران به آزمون گذارده شد. در این بین از روش AHP، برای اولویت بندی معیارها و زیرمعیارها و سپس انتخاب روستاشهرترین بافت تهران بر اساس معیارهای مذکور استفاده شده است.
در فرایند ارزیابی، ضریب اهمیت معیارها و زیرمعیارها از مروری بر متون نظری و تجربی مرتبط و بر اساس اهمیت آنها در مطالعات و در پاسخگویی به نیازها بوده و همچنین از مطالعات میدانی مستند چهار گزینه مورد بررسی، نسبت به معیارها امتیاز گرفته اند.
چارچوب نظری پژوهش
روستاشهر
بهترین معنای روستاشهر، طرح پیشنهادی گروهی به همین نام در اوایل دهه 1990 میلادی است که به نقل از دکتر بحرینی به صورت زیر تعریف می گردد:
"دهکده شهری مدلی است از توسعه نوسنتی که در دهه های 1980 و 1990 در نتیجه آگاهیهای زیستمحیطی و پایداری به عنوان یکی از ابزارهای برنامهریزی و طراحی شهری در انگلستان و امریکا معرفی شد تا از طریق آن پایداری در مناطق شهری را تحقق ببخشد."
رابطه روستاشهر و کلانشهر کلانشهر لندن
کلانشهر لندن، به عنوان بزرگترین منطقه انگلستان، در مرکز منطقه جنوب شرقی بریتانیای کبیر واقع شده است که یک سوم جمعیت بریتانیا را در خود جای میدهد. - مرادی مسیحی - 176 ,1384 با وجود اینکه لندن تا پایان عصر تئودور 1603 - م - همچنان فشرده و دارای مرزهای تعریف شده ای بود، ولی اکنون مرزهای آن بسیار گسترده، ساختار درونی آن بسیار پیچیده و چالش برانگیز است.
این کلانشهر ، دارای تعداد زیادی ناحیه ی هستهای است که هیچگونه سلسله مراتب مشخصی میان آن ها وجود ندارد. این درحالیست که این کلانشهر، ائتلافی یا چندبخشی است. به عبارت دیگر با بزرگتر شدن لندن، روستاها و سکونتگاههای اضافهشده به پهنه کلانشهری، با یکدیگر تشکیل نواحی بزرگتری داده و اینگونه بستری برای اداره بهتر شهر و خدماترسانی به نواحی مختلف آن مهیا گشتهاست. به این معنی که دارای چندین شهر، شهردار، اسقف، کلیسا، نمایندگی های تجاری، نیروهای پلیس و مواردی چند از این دست است.
علیرغم چند قومیتی بودن سکنه کلانشهر لندن، پیوندهای همسایگی مستحکمی میان آنها وجود دارد. در صورتی که همین ویژگی فرهنگی غنی است که لندن را دارای تنوع بزرگی از جهان های کوچک کرده است. به عبارت دیگر بومیهای روستایی و مهاجران جویای کار در لندن، با پیوندهای قومی و فرهنگی عمیق به هم پیوند خوردهاند. جامعه شناسان یکی از ویژگی های عمده کلان شهرهای کنونی را کاهش نگران کننده پیوندهای اجتماعی و اخلاقی شهروندان می دانند. در واقع در کنار معیارهای متعدد تعیین کننده جغرافیایی، اقتصادی، اداری، فنی و...، کلانشهر، کانون اجتماعی متزلزلی است که به تناسب افزایش جمعیت و به تبع آن، بالارفتن حجم انتظارات ساکنین، پیوسته در معرض کاهش و یا حتی گسست در پیوندهای اجتماعی و اخلاقی قرار دارد.
کاهش روزافزون همبستگی های شهری و شهروندی ممکن است در نهایت به شکل گیری جرائم شهری و اختلال در نظام روابط جمعی ختم گردد. کلانشهر حاوی محلات گوناگونی از بومیان و مهاجرین تازه وارد است. در پهنههایی که پیوندهای قومی در آن ها بیشتر یافت می شود، آمار جرم و جنایت پایین تر است. محیط روستاشهرها هم که علاوه بر دارا بودن پیوندهای قومی، دارای تاریخ مشترک نیز است، از اجتماعات قوی تر و در نتیجه امنیت بالاتری برخوردار است.
