بخشی از مقاله
چکیده
در مطالعه معماری ایرانی و استخراج مفاهیم، مبانی و ویژگی ایه آن، کاملاً روشن است که اساس و شالوده اصلی آن در فلسفه وجودی این سرزمین بوده است و مطالعه آن بدون تعمق در مسائل اجتماعی، فرهنگی، دینی و ادبی ناممکن است. به ویژه، هنگامی که این نقد، در ارتباط با محیط فیزیکی و جغرافیایی صورت گیرد. مطلب پیچیده تر، راز فضای فرهنگی است که بدون سفری عاشقانه در ژرفای انتزاعی و معنوی آن به دست نمی آید.
تمام معماری های برجسته جهان رازی دارند که فقط با چشم دل می توان به آن راه یافت. در ایران این نگرش عاطفی هنگامی حاصل می شود که تعادل و پیوندهای محیطی و معنوی انسان با استحکام و تعادلی مطلوب، برپا شده باشد.
بافت کالبدی روستاها علاوه بر دخالت مستقیم افراد جامعه از عوامل محیطی نیز تأثیر می پذیرند. شدت تأثیرگذاری این عوامل گاه بواسطه توانایی های انسانی کاهش می یابد ولی همواره تأثیرات خود را بر شکل بندی کالبد و سازمان فضایی روستا حفظ می کند. بنابراین خصوصیات کالبدی روستاها تحت تأثیر دو گروه کلی عوامل مرتبط با محیط یا طبیعت و انسان شکل می گیرد. بافت های روستایی حاوی اطلاعات مفیدی برای ارزیابی میزان تأثیرپذیری فرایند شکل گیری و توسعه طبیعی کالبد روستاها از عوامل مختلف محیطی اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی فرهنگی هستندکه در بسیاری از روستاهای کشورنیزحضورو تداوم دارند. که وجوه معماری اصیل ایرانی - اسلامی در شهرها به دلیل استفاده از سبک های معماری غربی و التقاطی، کمرنگ شده و این ویژگی در معماری بکر روستا بیشتر به چشم می آید. شاخص ها، وجوه هنری و زیبایی شناسی معماری روستایی به صورت نمونه در روستاهای اورامان، پالنگان، حسن آباد یاسوکند، خسرو آباد و ..، با تأکید خاص بر معماری ایرانی و اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
روستاها به واسطه کارکرد اساسی خود که تأمین کننده بسیاری از نیازهای زیستی، سکونتی و اقتصادی جامعه روستایی هستند، از خصیصه پویایی و تغییر دایمی برخوردارند. پویایی روستاها در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فضایی قابل بررسی و ملاحظه است. این خصیصه از پویایی افراد و گروه های جامعه روستایی برای اعمال نگرش ها و علایق خود در ساخت کالبدهای فعالیت و شکل دادن به فضای مورد استفاده و تصمیمات در حال تغییر آنها برای رویارویی با عوامل محدود کننده تمایلات خود در شکل دادن به کالبد و فضای روستا ناشی می شود. بنابراین پذیرش پویایی و تغییر دایمی برای جامعه انسانی موجب الزام به پذیرش تغییرات دایمی و پویایی روستا - در ابعاد مختلف آن - است.
بافت های روستایی حاوی اطلاعات مفیدی برای ارزیابی میزان تأثیرپذیری فرایند شکل گیری و توسعه طبیعی کالبد روستاها از عوامل مختلف محیطی اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی فرهنگی هستندکه در بسیاری از روستاهای کشورنیزحضورو تداوم دارند. تا به امروزبافت های مسکونی روستاها، عمدتاً در انطباق با خصوصیات محلی همان روستاها شکل می گرفتند، استفاده از مصالح ساختمانی مناسب در اقلیم مختلف سرد و معتدل و گرم برای مقابله با مشکلات آب و هوایی، تبعیت ازمنابع آب - چشمه، قنات، آب انبار - در تمرکز مراکز عملکردی مختلف، میل به تمرکز در زمینهای نامناسب برای کشاورزی در روستاهایی که کشاورزی گسترش بیشتری دارد، ساخت واحدهای مسکونی دو طبقه و محدود شدن وسعت حیاط در روستاهای شیب دار دامنهای، نمونههایی محدود ولی شایع از تاثیرپذیری خصوصیات کالبدی روستاها از عوامل مختلف محلی در کشور است. این واقعیات بهترین راهنما برای تعیین ضوابط مطلوب برنامه ریزی کالبدی روستاهاست. شناخت این واقعیات و استخراج قانونمندیهای مرتبط با آنها و پردازش یافته های بدست آمده به عنوان اصولی کلی در کنار اصول شهرسازانه و معمارانه برای توسعه کالبدی روستاها، سبب پرورش ضوابطی مطلوب برای هدایت توسعه کالبدی روستاها می شود.
حاصل مطالعات انجام شده، شناسایی مجموعه ای از الگوهای عام تجربه شده در شکل گیری و توسعه کالبدی روستاهای استان کردستان است که ساکنان در ساخت و توسعه کالبد روستای خود بکار گرفته اند. بسیاری از این الگوها نتیجه وجود یک عامل قوی اثرگذار در روستا است. عوامل اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی فرهنگی جزء مهمترین عوامل موثر در شکل گیری الگوهای بافت روستایی محسوب می شوند که بیشترین تنوع الگوهای بافت روستایی موجود را بوجود آوردهاند. بطور قطع و یقین نمی توان بین این عوامل از نظر میزان تاثیرگذاری آنها در شکلگیری الگوها، ارزشگذاری مشخصی انجام داد. اهمیت و قدرت تاثیرگذاری هریک از این عوامل در تک تک روستاها، بطور مناسب تری قابل اولویتبندی است.
روش تحقیق
متدولوژی مقاله براساس گردآوری مطالب و مطالعات میدانی صورت گرفته در روستاهای مختلف استان کردستان می باشد. مطالعات اسنادی به تبعیت از هدف طرح به بررسی مطالعات انجام شده در رابطه با موضوع طرح، استخراج و گردآوری اطلاعات روششناختی، نتایج و تحلیلهای طرحهای پیشین برای پرهیز از دوباره کاری و تکمیل مطالعات گذشته، تعیین روش و فرایند نمونهگیری و تعیین موقعیت جغرافیایی روستاهای نمونه اختصاص یافته است. پس از پایان مطالعات میدانی نتایج بدست آمده شامل تأثیر عوامل محیطی، اقتصادی و اجتماعی در شکلگیری، خصوصیات و تکامل شبکه دسترسی، نظام محلات، نظام کاربری زمین و الگوی مسکن روستاها به عنوان عناصر مهم بافت کالبدی روستایی تنظیم شد.
بیان مسأله و معرفی نمونه و اطلاعات
زیبایی در بسیاری از پدیده ها، از جمله مخلوقات الهی و یا مصنوعات انسانی تجلی و عینیت می یابد. بدون شک یکی از مظاهر تجلی زیبائی معماری ارگانیک یا معماری همخوان با طبیعت می باشد. مثال واضحی از معماریی که به صورت ارگانیک شکل می گیرد، مسکن روستایی - به خصوص بناهای باارزش موجود در روستاهای زیبای کشورمان ایران - است. در واقع در یک روستا، به منظور آفرینش وحدت و زیبایی، کاری جز نزدیک شدن به زیبایی طبیعی که به وسیله روستاییان در روستایشان به صورت ناخودآگاه و تدریجی ایجاد شده است نمی توان انجام داد.
معماری ارگانیک، وصله ای ناجور به طبیعت واقعی نیست، بلکه جزئی از این طبیعت زنده و زیباست. شکل گیری آن در بستر طبیعت بوده و رشد و نمو تدریجی آن نیز همراه و همگام با طبیعت اطراف است و با آن تغییر و تحول و گسترش و انعطاف می یابد. خشک و صلب، مرده و مجرد نیست. با حداقل مداخله در جان طبیعت، با آن تطابق، سازگاری و همخوانی می یابد، اثر می پذیرد و ردپایی لطیف بر جای می گذارد. در پی تظاهر و اغراق، بروز و خودنمایی، تجرد و انتزاع نیست. چرا که وحدت، تناسبات دلنشین و هماهنگی درونی و ریتم سازگار با سایر اجزا و ارکان محیط پیرامون در گرو رسمیت، تشخص، زیبایی، پویایی، یگانگی و بی همتایی خود را، در قالب کلیت یک واحد زنده و پویا یافته است.
یکی از مصادیق بارز معماری ارگانیک، مسکن روستایی است و از آن می توان به مثابه پدیده ای زنده و خلاقانه در طبیعت نام برد. این پدیده از بدو تولد و در روند رشد و تکوین خود در بیش از سه بُعد، برپایه محدودیت های محیطی، نیازهای عملکردی و کاربردی، امکانات و اوضاع اقتصادی و معیشتی، جهان بینی و ایدئولوژی و ادراک زیبایی شناسی ساکنان آن، تصور، طراحی و ساخته شده است. به منظور خلق و ایجاد آن، همچون فرآیند طراحی دیگر فضاهای معماری، نمی توان تنها در قالب نقشه های تک یا دو بُعدی با آن مواجه شد. چرا که آنچه بر روی صفحه نقش می بندد، تنها ترسیم و تجسم آنی و لحظه ای است از جزء و نه از کل واقعیت. در واقع ترکیباتی متنوع و متعدد از نقوش هماهنگ، در طی زمان و بُعد حرکت، با همراهی و همگامی لطیف زمزمه و رایحه و احساس، در کنار هارمونی و بازتاب های محیط است که صحنه و فضا را خلق می نمایند.
پی یر فن مایس می گوید: آثار معماری فقط روی نقشه یا عکس جنبه تصویری دارند. اما به محض آن که ساخته می شوند، به صورت صحنه و گاه نمایشنامه آمد و شدها، ادا و اطوار و حتی رشته ای از دریافت های حسی گوناگون در می آیند.
ساختار فضا، یک کلیت است به مانند موجودی زنده، که استخوان بندی، اجزا و ارکان اصلی تشکیل دهنده، روابط داخلی میان اجزا، و در یک کلام ضروریات اولیه آن، در گذر زمان واحد و ثابت مانده و تحت کنترل در می آید، و فرم یا چهره ای همخوان و هماهنگ، با بیانی معمارانه و زیبا می یابد.
خصوصیات کالبدی روستا شامل مجموعه ابعاد فیزیکی و قابل مشاهده و اندازه گیری بافت روستاهاست که نتیجه دخالت عوامل تأثیر گذار طبیعی و انسانی در فضایی تعاملی است. در این تحقیق چهار شاخص کالبدی روستاها شاما نظام کاربری زمین، الگو و سازمان شبکه معابر، الگوی معماری و ساخت و ساز و نظام شکلگیری محلهها و مکانیابی مراکز محلات مورد توجه قرار میگیرد.
اهمیت بررسی این خصوصیات عمدتآ از اهمیت آنها در مطالعات طرح هادی روستایی و تأثیر این خصوصیات در حیات روستاها و روستائیان ناشی میشود. در الگوی کنونی طرح هادی روستایی، تلاش برنامهریزان طرحها بیشتر بر این حوزهها متمرکز است و عمده برنامهریزیها و پیشنهادات مشاوران در این طرحها نیز در این حوزههاست. به علاوه بیشترین تغییرات ناشی از اجرای طرحهای هادی نیز در حوزههای کالبدی یاد شده انجام میشوند. روستاهای نمونه طرح شامل 12 روستا است. پراکندگی استانی این روستاها و موقعیت آنها در پهنههای اقلیمی در ذیل ارائه شده اند.
اورامان: واژه ی " اورامان" یا " هورامان" از دو بخش " هورا" به معنی "اهورا" و " مان "به معنی خانه، جایگاه و سرزمین تشکیل شده است. بنابراین اورامان به معنی " سرزمین اهورایی" و "جایگاه اهورامزدا" است. " هور" در اوستا به معنی خورشید است.
