بخشی از مقاله
چکیده
هدف کلّی از پژوهش حاضر، بررسی شاخصها و مدلهای سنجش تولید علمی پژوهشگران و نقاط قوت و ضعف آنهاست. مقاله حاضر به روش متنپژوهی انجام شده است . افزایش تولید علم در سطح جهان، نیازی جدی به روش ها و ابزارهایی دقیق و تا حدّ امکان عینی را برای سنجش بهرهوری علمی پژوهشگران به منظور تضمین کیفیت عملکرد آنان پدید آورد. روشها و مدلهای بسیاری در این زمینه ابداع شده که هر کدام تنها بخشی از واقعیت را منعکس می سازند. تعداد مقالات علمی و مدلهای برگرفته از آن، عینیترین و در عین حال آمادهترین سنجههایی هستند که می توانند به عنوان بازنمون بهره وری علمی و در نتیجه واحد سنجش آن به کار گرفته شوند.
در پژوهش حاضر، شاخصهای متداول در محاسبه تولید علمی و مدلهای سنجش بهرهوری علمی و نقاط قوت و ضعف آنها مورد بررسی قرار میگیرد. یافته ها نشان داد که در تمامی مدلهای سنجش بهرهوری علمی تنها دو عامل شمار انتشارات و شمار پژوهشگران لحاظ شده وبه عامل زمان توجّهی نشده است. برتری شاخص نرخ انتشار و سرعت انتشار به مدلهای بهره وری از آن جهت است که عامل زمان را در سنجش لحاظ کرده و از طرفی نرخ انتشار و طول حیات علمی - زمان - متغیرهای پیوستهای هستند که میتوان ابزارهای آماری قدرتمندی را برای تحلیل آنها به کار گرفت. امّا مدلهای مورد بررسی مانند لوتکا و پائو به توزیع گسسته با چولگی بسیار می انجامد و نمیتوان برای آن آزمونهای آماری استاندارد به کار گرفت.
مقدمه
با رشد و توسعه همه جانبه دستاوردها و اکتشافات علمی در آغاز قرن بیستم، جهان با توسعه سامانههای علمی و پژوهشی رو به رو شد. این سامانه ها با افزایش شمار پژوهشگران، آزمایشگاهها، دانشگاه ها، پژوهشگاهها و منابع و مجلات علمی، رو به پیچیدگی هر چه بیشتر نهادند. این سامانه ها برای تضمین بقا و رقابتپذیری خود در میدانهای علمی، نیاز به ساز وکارهایی برای پایش، ارزیابی و ارتقای عملکرد خود دارند. همچنین، در سطوح خردتر تصمیم-گیری، توزیع امتیازها و پاداشها در میان پژوهشگران - از جمله اعتبارات پژوهشی، ارتقای رتبه، استخدام، و جزء آن - نیاز به سنجش »بهرهوری علمی1« آنان دارد. از این رو، پژوهش پیرامون بهرهوری علمی پژوهشگران انفرادی به منظور کشف ویژگیها و الگوهای مختلف تولید ضروری است.
به این ترتیب، از همان آغاز قرن بیستم، جامعه علمی به ضرورت ابداع روشها و شاخصهایی برای ارزیابی پژوهشگران به صورت انفرادی و جمعی پی برد - لیسونی و همکاران2، . - 2011 از آن پس، روش ها و مدل های بسیاری برای سنجش بهرهوری علمی ابداع شده استهر. روش یا مدل با توجّه به نقاط قوت و ضعف خاص خود، بخشی از واقعیت را منعکس میسازد.
از این رو، دانشپژوهان علم سنجی به دنبال ایجاد و توسعه شاخصهایی هستند که بتوانند تصویری دقیقتر و واقعبینانهتر از واقعیت پژوهشی را منعکس سازند. در پژوهش حاضر، تلاش میشود تا مفهوم بهرهوری علمی و متغیرهای به کار رفته در محاسبه آن شرح داده شود و آنگاه مهمّترین مدلهای سنجش بهرهوری که توسط لوتکا، پائو، شاکلی، و پرایس ارائه شده است معرفی گردد.
بهرهوری علمی
دانشمندان به لحاظ بهره وری علمی با هم تفاوتهای بسیار دارند. بر پایه فرضیه »جرقه مقدس«3، تفاوتهای دانشمندان در توانایی ها و انگیزه های پژوهش علمی خلاقانه به تفاوت در بهرهوری آنان میانجامد - کول و کول4، . - 1973 توانمندیهای ذهنی پژوهشگر، از آغاز فرایند پژوهش یعنی از زمان کشف مسئله، تا آخرین گامهای انتشار آن یعنی واکنش به داوران در سرنوشت پژوهش مؤثر است - شاکلی، 1957 ، ص. . - 286
با این حال، از آنجا که دانشمندان طی فرایندی بلندمدت، سختگیرانه و موشکافانه برگزیده میشوند و مدارج علمی را طی میکنند، انتظار می رود که به لحاظ ابعاد فعالیتهای علمی کاملاً همگن باشند، حال آن که نتیجه تحقیقات چولگی شدیدی را در میزان تولیدات علمی آنان نشان میدهد. بنابراین، این ناهمگنی و نابرابری در روند تولید علم را باید به عواملی جزء عوامل فردی نسبت داد.
فرضیه »مزایای انباشت شونده5« بیان می دارد که به دلیل وجود طیف گوناگونی از سازوکارهای اجتماعی، احتمال دارد که دانشمندان با بهره وری بالا در آینده بهرهوری به مراتب بیشتری داشته باشند، در حالی که دانشمندانی که تولیدات علمی بدیع ناچیزی دارند به احتمال بسیار دچار رکود در بهرهوری شوند - آلیسون و استوارت6، . - 1974 این پدیده در فرایند بازشناخت7 دانشمندان – از تخصیص اعتبار، تسهیلات و امکانات، اعطای پاداش و جوایز گرفته تا استناددهی - نیز مشاهده می شود. »اثر ماتیو«1 نشان می دهد که همه دانشمندان به ازای آثار و پژوهشهای مشابه بازشناخت یکسانی دریافت نمیدارند، به طوری که دانشمندان نامدارتر از بازشناختی به مراتب بالاتر از حدّ انتظار برخوردار میشوند - مرتون2، 1968؛. - 1988
شاخصهای متداول در محاسبه بهرهوری علمی
آشکار است که سنجش بهرهوری علمی همانند دیگر پدیده های کیفی به سادگی ممکن نیست. از این رو، تلاش دانشمندان و پژوهشگران حوزه علمسنجی بر آن بوده است که با ابداع شاخصها و روشهایی کمی ویژگیهای کیفی بهرهوری علمی را سنجشپذیر سازند. بهرهوری علمی را نسبت برونداد پژوهشهای علمی به درونداد آنها دانستهاند - بوناکورسی و دارایو3، . - 2003 بسته به بافتاری که نتایج ارزیابی در آن به کار گرفته می شود - ارزیابی های پژوهشی محض یا کاربردی - و اهداف مترتب بر آن، سنجههای به کار رفته در محاسبه بهره وری و در نتیجه تصویری که از آن به دست میآید متفاوت خواهد بود.
برای نمونه، سرمایه ها و اعتبارات پژوهشی، کمکهای مالی داخلی و خارجی، هزینههای کل، هزینه هر انتشار، پژوهشگران و اندیشه های پژوهشی آنان، امکانات و دستگاه ها، تکنسینها و کارکنان بخش اداریو سن مؤسّسه - تاریخ تأسیس مؤسّسه - از مصادیق دروندادهای پژوهشی به شمار می آیند. تعداد انتشارات به طور کلی و در سطح بینالمللی، انتشارات هر پژوهشگر به طور کلی و در سطح بینالمللی، درصد سرمایه برداشتی از بازار و میانگین ضریب تأثیر را می توان از مصادیق بروندادهای پژوهشی دانست - کیم، ولف وندر، تومبلی4،2011؛ بوناکورسی و دارایو، 2002؛ پرتر و اومباخ5،. - 2001
شمار انتشارات و استنادات
آشکار است که همه دروندادها و بروندادهای پژوهشی به شیوهای عینی و دقیق قابل اندازهگیری نیستند. در عین حال، بسیاری از آنها به طور آماده و به سادگی در اختیار پژوهشگران قرار ندارند. برای نمونه، در حالی که فراوانی انتشارات علمی و فراوانی استناد به آنها بیش از همه در دسترس، عینی و در نتیجه قابل اندازهگیری هستند - نجمان و هویت6، - 2003، دسترسی به آمار قابل اطمینان برای حمایتهای مالی دریافتی پژوهشگران دشوار است.
