بخشی از مقاله
چکیده
تعزیه هنری آیینی؛ ایرانی و اسلامی؛ برخاسته از دل باورها و پندارهای کهن و روایتهای تاریخی و بنشسته بر قلب مردمان؛ است که همزمان سه هنر شعر، نمایش و موسیقی را –در کنار سایر هنرهایی که در طول زمان بدین واسطه مجال پرورش یافتهاند - به صحنه میبرد. این هنر که گفتارش بر شعر استوار است پیش و پیش از هر مبنی و تکیهگاه دیگر، حتی قبل از وفاداری به روایتهای تاریخی، به باورهای کهن ایرانی، پندارهای اسطورهای و کهن الگوهای فرهنگ و ادب عامه ایران زمین متکی است.
از جمله، بسیار تحت نفوذ، سیطره و تاثیر شاهنامه حکیم طوس، فردوسی بزرگ است چرا که داستانهای شاهنامه نیز بر همین باورهای اساطیری و عامیانه و اشارات رمزگونه و رازآلود استوار است تا آنجا که میتوان گفت خاستگاه شاهنامه و تعزیه یکی است. نسخه نویس تعزیه که به این گنجینه ادب فارسی دسترسی داشته، بسیار در لفظ و معنی، تشابهسازی داستانها و شخصیتها، باورها و پندارها، روند و روال پیش بردن قصه و ... تحت تاثیر این کتاب است.
این رساله که مبنای کارش تحقیقات کتابخانهای است؛ کوشیده است تا برخی از شباهتها و وام گیریهای معنوی و لفظی مجالس تعزیه از شاهنامه را بنمایاند. نتیجه واکاویهای این پژوهش نشان میدهد نسخه نویسان تعزیه و به ویژه برخی از ایشان که مؤانست بیشتری با شاهنامه داشتهاند؛ در داستان سازیها و شخصیت پردازیها بسیار وام گیرنده از شاهنامه و روایات و باورهای کهن ایرانی بودهاند.
-1 مقدمه
باورهای دیرین که ریشههای باستانی در ادیان کهن یا ذهنیتهای آرمان گرایانه یا رخدادهای طبیعی و ... دارند در ناخودآگاه ذهن آدمیان در هر فرهنگ و جامعه و در هر عصر و مصر نمود و نماد مییابند و در قالبهای مختلف به ویژه ساخت و پرداخت قصهها یا در آیینها و مناسک دینی و اعتقادی رخ مینمایند. فردوسی؛ شاعر و حماسه سرای بزرگ ایرانی که به لحاظ آشنایی با منابع کهن و نیز شرایطی که محیط و عصر زندگی او داشته است با کهن الگوهای ایرانی، باورهای اساطیری و پندارهای عامیانه و داستانهای سینه به سینه پهلوانی و خارق عادت، اشراف و آشنایی داشته است، در آفرینش و پردازش قصهها و شخصیتهای شاهنامه بسیار تحت تاثیر این باورها بوده و با بر کشیدن و شاخ و برگ دادن به آنها موجبات انتقال آنها به نسلهای بعد را فراهم آورده و نیز سبب تعمیق و تکثیر ایناندیشهها شده است.
به طور طبیعی ادبیات فارسی و به طور خاص ادب منظوم در سالهای پس از فردوسی، فراوان تحت تاثیر این شاعر بزرگ بوده، در لفظ و معنی از این کتاب الهام پذیرفتهاند. شاعران مجالس تعزیه از جمله این تاثیرپذیران و وام گیرندگان از فرهنگ و روایات ایرانی به ویژه آنچه در شاهنامه تجلی یافته است بودهاند. الهام گیری تعزیه پردازان از شاهنامه آنقدر گسترده و آشکار است که در کمتر مجلسی از مجالس تعزیه است که به ردپایی از شاهنامه و داستانهایش بر نخوریم.
کثرت نسخه نویسان تعزیه باعث خلق اشعاری با قوت و ضعف و تفاوتهای سبکی زیاد شده است. بعضی از آنها میزان اطلاع و مطالعهای گستردهتر در ادب فارسی و یا ذهنی خلاق تر در ترسیم رخدادهای تعزیه به ویژه صحنههای هیجا و مقابله قهرمان داستان داشتهاند و طبعا شعرشان نیز در لفظ و معنی قوی تر است. بعضی نیز چون میرزا محمد روحانی - میر انجم - الفت و موانست فراوانتری با شاهنامه داشته است. اما به هر ترتیب به علت نوع روایتهای تعزیه که اغلب ترسیم صحنه های جدالهای تاریخی میان حق و باطل است هیچ اثری به اندازه شاهنامه نمیتوانسته است بر خلق نسخههای تعزیه اثرگذاری و الهام بخشی داشته باشد.
در مجالس تعزیه از هر شاعر و نسخهپرداز و در هر زمینهای که باشد اسامی پهلوانان و نام آوران شاهنامه را در تشبیه زور و بازوی و قوت نیروی قهرمانان میتوان یافت. تعابیر اسطورهای و کلید واژههای شاهنامه نیز در این نسخ فراوان است. بخشی از داستانها یا اشارات و گوشههای داستانها نیز عینا یا با مختصر تغییری در تعزیهها آمدهاند که پرواضح است این تشابهها به علت باورهای اسطورهای و دیرین است نه رخدادهای واقعی و تاریخی. باورهای ادیان کهن ایرانی، شخصیتهای ماورایی، زبان فهمی و راز آشنایی بعضی از حیوانات، تشخیص و تشخص جنگ افزارها، و شخصیت پردازیها از دیگر جلوههای این نفوذ معنوی و گفتاری است.
مقاله حاضر پژوهشی مقایسهای بین دو متن است. شاهنامه و تعزیه. روش کار کتابخانهای و مستند به منابع مکتوب انجام پذیرفته است. از میان نسخ پر تعداد تعزیه به 4 مجلس تعزیه که متداولتر و پر تکرارترند، آن هم با دو زمینه مراجعه شد. بدین معنی که این چهار مجلس از دو کتاب قدمگاه انجم و مجالس تعزیه مورد تدقیق قرار گرفت پس در نتیجه، تاثیرگیری شاهنامه در 8 نسخه نشان داده شده است. نسخ تعزیه مذکور عبارتند از:
.1 مجلس تعزیه امام حسین - ع - ؛
.2مجلس تعزیه حضرت عباس - ع - ؛
.3 مجلس تعزیه حضرت علی اکبر - ع -
.4 مجلس تعزیه حضرت قاسم - ع -
-2 بحث
-2-1 اسطوره و اسطورههای آیینی
»اسطوره، روایتهای نمادین درباره ایزدان با موجودات فوق انسانی در زمانها و مکانهای نامشخص. اسطوره در برداشتی کلی، نگرش پیش علمی از میراث فرهنگی انسان است که ساختار آن با میزان رشد فرهنگ مادی و معنوی انسان در دورانهای مختلف زندگانی وی پیوند دارد.« - دانشنامه فرهنگ مردم ایران، ج 1، - 472 :1393
