بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از ابهامات شاهنامهواژه شَعر در داستان دیدار شبانه زال و رودابه استبرطبق. نظر محقّقان، دو معنی زیر را میتوان برای واژه شعر در نظر گرفت: 1 گیسو 2 پارچه نازک ابریشمین. این پژوهش سعی دارد تا با همراه کردن نظام نشانهای متنی و تصویری با یکدیگر، ضبط و معنای صحیح این واژه را مشخّص کندشَعْر. واژهای عربی است و همین امر این سؤال را در ذهن محقّقان برانگیخته که چرا فردوسی در کتاب عجم از لفظ عربیشَعْر«» استفاده کردهاست و چهبسا که نگارش این واژه از اغلاط کاتبان باشد.
در این پژوهش برای دستیابی به ضبط صحیح واژه شعر/ شار، ابتدا نظام نشانهای متنی را بررسی میکنیم تا استدلال پژوهشگران در گزینش ضبط شعر/ شار بر ما روشن شود. سپس به سراغ نگارههای مربوط به این مجلس میرویم تا دریابیم نگارگران این واژه را چگونه به تصویر درآوردهاند. برای دستیابی به بینشی دقیقتر، یافتههای پژوهش را با روش آماری مورد سنجش قرار میدهیم. این پژوهش از طریق روش آماری و در نظر گرفتن نظام نشانهای متنی و تصویری ضبط شار گلنار را صحیح میداند.
مقدمه:
یکی از ابهامات شاهنامهواژه شَعر در ابیات زیر از داستان دیدار شبانه زال و رودابه است:
پری روی گفت سپهبد شنود ز سرشَعْر» گلنار« بگشاد زود
کمندی گشاد او ز سرو بلند که از مشک از آن سان نپیچد کمند
خماندرخم و مار بر مار بر بر آن غبغبش نار بر نار بر
بدو گفت بریاز و برکش میان بر شیر بگشای و چنگ کیان
- فردوسی، 1 :1389، 199، 520 - 523 برطبق نظر محقّقان، دو معنی زیر را میتوان برای واژه شعر در نظر گرفت: 1 گیسو 2 پارچه نازک ابریشمین. این پژوهش سعی دارد تا با همراه کردن نظام نشانهای متنی و تصویری با یکدیگر، ضبط و معنایصحیح این واژه را مشخّص کند.
بررسی نظام نشانهای متنی
شَعْر واژهای عربی است و همین امر این سؤال را در ذهن محقّقان برانگیخته که چرا فردوسی در کتاب عجم از لفظ عربیشَعْر«» استفاده کردهاست و چهبسا که نگارش این واژه از اغلاط کاتبان باشد. در نسخهبدلهای چاپ خالقی، این ترکیب به صورتهای شعر شبگون و شعر گلنارگون آمدهاست - فردوسی، 1 :1389، 199، پانویس - .
1شعر و گیسو: محمّدعلی جمالزاده 675 :1345 - - 682 میگوید واژه موی هموزن با کلمه شَعر است پس بااینوجود چرا فردوسی بهجای موی فارسی از شعر عربی استفاده کردهاست. طبق نظر جمالزاده صورت صحیح بیت باید چنین باشد: »ز سر موی شبگون همی برگشود «امّا. حسین مسرور 643 :1345 - - 644 در مقاله »کلمات عربی در شاهنامه فردوسی« واژه »شعر« در این بیت را درست دانستهاست. در شروح شاهنامه این واژه به گیسو معنی شدهاست - دبیرسیاقی، 41 :1381؛ مهرآبادی، 1 :1379، . - 195
شعر2 و شار: گروهی دیگر از محقّقان معنی گیسو را برای شَعر نپذیرفته و آن را صورت دیگری از شار میدانند: باستانی پاریزی 9 :1357 - - 24 شعر را مرادف با شارداندمی. وی معتقد است که شَعْر در بیت بالا واژه عربی نیست، زیرا فردوسی راحت میتوانستبگوید: ز سر مویِ گلنار بگشاد زود . همچنین گلنار صفت شعر، به معنی سرخ رنگ و بور نیست زیرا در چند بیت قبل موی رودابه مشکین توصیف شدهاست. شعر میتواند مرادف با شار باشد زیرا در تاریخ اجتماعی ایران از یک طبقه به نام شعربافان یاد شدهاست. تلفّظ کلمه شعر در یزد و کرمان بهگونهای است کهتصوّر میشود باید »شهر« نوشته و خوانده شود. شعر و شهر صورت کشیده اصلی کلمه قدیم فارسی »شار« و »شاره« هستند.
در نتیجه کلمه شال نیز میتواند صورت دیگری از شار باشد. خالقیمطلق 9 :1389 - ، 236، - 520 در توضیح این ترکیب مینویسد واژه تازی »شعر« به معنی پارچه ابریشمین نازک است و شعر گلنار یعنی روسری ابریشمین نازک و سرخ. شفیعی کدکنی 544 :1386 - - 547 در کتابقلندریّه در تاریخ میگوید:شَعر» نوعی پارچه بسیار لطیف بوده است و ربطی به کلمه شعرِ عربی - بهمعنیِ موی - ندارد. این کلمه، فارسی است و از قرن چهارم بهصورتشَعر»درآمده« است و به تصوّر اینکه با موی مرتبط است آن را با این املاء نوشتهاند. هماکنون در خراسان پارچههای نازکی را که صورتِبه دستار بر سر میبندند »شال« مینامند که ظاهراً صورت دیگری از همین کلمهشَعر«» است.«
بررسی نظام نشانهای تصویری
برطبق نظر محقّقان، دو صورت میتوان برای واژه شعر در نظر گرفت: 1 شعر: گیسو 2 شار: پارچه نازک ابریشمین. در نگارهها کدام صورت بهتصویر درآمده است: شعر یا شار؟ چند صورت تصویری زیر در نگارهها مشاهده میشود - مشخّصات نگارهها: جدول شماره : - 1
1 گیسو: گیسوی رودابه که برای زال فروافکنده میشود رایجترین نوع تصویرگری این مجلس است - تصویر .1 - به این نکته باید توجّه داشت که داستان گیسو افکندن معشوق برای عاشق، در ادبیّات جهان سابقه دارد و میتوان آن را از اسطورههای موازی به شمار آورد. نمونه مشهور آن داستان پلئاس و ملیزاند اثر موریس مترلینگ است که در آن عاشق دست در گیسوی معشوق میزند و از کنگره کاخ بالا میآید.
