بخشی از مقاله
چکیده
عمارت مسعودیه مجموعه ای منسجم از ابنیه اداری - سکونتی به جا مانده از دوران قاجاریه است که علاوه بر کارکرد اصلی خود ، در دوره های مختلف عملکردهای متفاوتی را به خود گرفته است. در این پژوهش ایوان سردر پیاده ، که جزو ورودی های اصلی و یکی از پر تزئینترین و دست نخورده ترین نماهای سردر این عمارت محسوب می شود ، به منظور شناخت جزئی از مواد تشکیل دهنده آرایه های گچی موجود در بنا مورد انتخاب قرارگرفته است.
در این راستا به منظور شناسایی مواد و ساختار تشکیل دهنده تزیینات گچی ، از روش دستگاهیXRD جهت شناسایی مواد معدنی در ترکیب با گچ و تصاویر میکروسکوپ روبش الکترونی - تصاویر - SEM جهت بررسی ساختار بلوری ترکیبات استفاده شده است.بنا بر یافته های تحقیق ، در هردو نمونه آزمایش شده حضور فاز اصلی ژیپس ، آهک ،گچ سوخته به همراه کلسیت دیده می شود ، همچنین ساختار فشرده و درگیر بودن بلورهای ژیپس ، فاصله کم بین بلورها، قرارگیری آنها در جهات مختلف ، اندازه نسبتاً بزرگ آن ها و در هم تنیدگی بلورها می تواند دلیل استحکام تزیینات گچی تا به امروز باشد.
مقدمه
از جمله عواملی که در بروز تحولات بنیادی در تزیینات وابسته به معماری موثر بوده ، نوع مواد و مصالح در دسترس بوده است.در این میان گچ به عنوان مادهای با قابلیت های فراوان همچون انعطاف پذیری بسیار زیاد ، نسبت به دیگر مصالح از امتیاز ویژه ای برخوردار بوده است . [1] شکلپذیری ، چسبندگی، رنگ مناسب ، کاربرد آسان، فراوانی و در دسترس بودن از جمله بارز ترین ویژگی هایی است که سبب شده تا گچ ، کاربرد زیادی در هنرهای تزئینی داشته باشد.
موارد بهره گیری از گچ در ایران باستان به ویژه در نمونه هایی چون آثار عیلامی هفت تپه خوزستان [2] سطوح رنگین تپه باباجان،آثار یافت شده از تپه گوران و نمونه های برجا مانده از دوران هخامنشی،علاوه بر محافظت از دیوار و اجزای معماری در برابر شرایط محیطی از نظر جنبه تزیینی نیز قابل بررسی هستند [3]. دوران اشکانی و ساسانی ، به عنوان دوران طلایی و روشمند شدن تزیینات گچی در آرایش معماری پیش از اسلام شناخته شده است.دورانی که تا قرن های متمادی بر زینت کاری بناهای اسلامی تاثیر گذار بود.
[3] پس از دوره اسلامی نیز از هنر گچبری در بناهای مختلف استفاده میشد .یکی از دوران طلایی کاربرد گچبری در تزیینات ساختمان، عصر قاجار است. [4] به علت مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ و تقلید از هنر و تزیینات موجود در آن دوره ، هنر گچبری در دوره قاجار رونق فوق العادهای به خود گرفت. اما به طور قاطع میتوان گفت که تقلید از هنر فرنگ ، هرگز نتوانست جای هنر و نقوش اصیل ایرانی ، بخصوص نقش های اسلیمی ، ختایی را که نشأت گرفته از ذوق هنرمندان ایرانی است را در گچبری بناهای ایران بگیرد. [5]
البته در این برهه از زمان در هنر گچبری نوآوریهای بسیار چشمگیری از جانب هنرمندان گچبر در آثار و ابنیه و به خصوص منازل مسکونی سنتی بیرونی و اندرونی ایران پدیدار گشت .در این میان با نگاهی به آثار به جای مانده از این دوره ، کمتر بنایی از دوره قاجار را می توان یافت که از شیوه های گوناگون تزیینات گچی بهره مند نشده باشند [6] که در این میان مجموعه تاریخی عمارت مسعودیه نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.
در این پژوهش باتوجه به بکر و تا حدودی نادربودن تزیینات گچی ایوان سردر پیاده ، با انجام آزمایشات و به کار گیری روش های علمی اطلاعات مدونی درباره مواد و ساختار تشکیل دهنده آرایه های گچی در این دوره ارایه خواهد شد. بدیهی است با دست یابی به این گونه داده ها می توان شناخت بهتری از تزیینات باشکوه این دوره به دست آورد.
روش تحقیق
هدف اصلی این پژوهش ، شناخت مواد وساختار تشکیل دهنده آرایه ها گچی ایوان سردر پیاده عمارت مسعودیه است. در این روند برای به دست آوردن نتیجه مطلوب، از روش دستگاهیXRD جهت شناسایی مواد معدنی در ترکیب با گچ و تصاویر میکروسکوپ روبش الکترونی - تصاویر - SEM جهت بررسی ساختار بلوری ترکیبات استفاده شده است . ﻻزم به ذکر است با توجه به این که گچبریهای به کار رفته در این قسمت دارای رنگ بودهاند در این پژوهش به بررسی نوع رنگدانههای به کار رفته و شیوه اجرای رنگآمیزی پرداخته نشده و مبحث مذکور نیازمند پژوهش و بررسیهای دیگری است.
پیشینه تحقیق
در خصوص مطالعات عمارت مسعودیه و تزیینات وابسته به معماری موجود در آن میتوان به مقاله خانم - پارسایی، شریفه؛تحلیل و بررسی سیر تاریخی مرمت تزیینات گچبری در عمارت تاریخی مسعودیه، - 1391 و نیز مقاله آقای - قاضیان تفرشی، مجید؛گچ و برخی از کاربردهای آن در تزئینات وابسته به معماری - ، مجموعه مقالات نخستین همایش حفاظت و مرمت آثار تاریخی - فرهنگی، اسفند1375اشاره کرد. پس از مطالعه منابع ذکر شده جهت پاسخ گویی به هدف این پژوهش مطالعات میدانی ، علمی و آزمایشگاهی به روی نمونهها به منظور شناخت مواد و ساختار تشکیل دهنده آرایههای گچی سردر پیاده عمارت مسعودیه صورت گرفته است.
معرفی مجموعه عمارت مسعودیه
عمارت مسعودیه مجموعه ای از ابنیه های اداری و مسکونی شاخص دوره قاجار است که در بخش شمالی حصار شاه طهماسب در جوار باغ هایی همچون : باغ انگلستان و باغ لاله زار در تهران ساخته شده است. [7] بناهای موجود در این عمارت به ترتیب استقرار و اهمیت از جنوب به شمال شامل : عمارت دیوانخانه ، عمارت سفرهخانه و حوضخانه، عمارت حاج سیدجوادی، عمارت مشیریه یا مشیرالملکی، عمارت حیاط خلوت، عمارت سردر - پیاده - ، سردر کالسکهرو می باشد.
[8]نفوذ و تسلط معماری غربی در این مجموعه چه به لحاظ فرم معماری و چه به لحاظ موتیف و نقش مایههای تزئینی به وضوح قابل رویت است به طوری که ابنیه های جنوبی و غربی عمارت کاملا همگون و مربوط به یک دوره تاریخی هستند اما بخش شمالی و شرقی ، شامل مجموعه بناهایی است که با معمارینسبتاً معاصر خود ورود معماری و تزیینات فرنگی را به نمایش می گذارد. [9] تأثیرات و حتی تقلید از معماری اروپایی در تمام وجود بنا به عینه و به وضوح قابل رویت است وتقریباً می توان گفت که اغلب تزئینات موجود ، برگرفته از موتیفها و نقش مایههای اروپایی است.
این تشابهات و تقلید ها در تکنیک های مختلف تزئینی مجموعه صورت گرفته که بارزترین آنها در آرایه های گچی ایوان سردر پیاده قابل بررسی است. [10] در خصوص تزیینات موجود در عمارت به طور کلی می توان به : آرایههای گچی،کاشیکاری، تزیینات سنگی، تزیینات چوبی، تزیینات نقاشی،آیینهکاری، کتیبههای خوشنویسی، تزئینات ساختاری همچون مقرنسهای گچی نیز اشاره کرد.
تزیینات و معماری دوره قاجار
فرهنگ ، هنر و تحولات گوناگون دوره قاجار بسیار پرفراز و نشیب بوده و نظرات متعدد و متناقضی درباره آن دوره و تحولات فرهنگی و هنری آن وجود دارد.گروهی معتقدند که حضور بسیاری از نگرشها ، باورها و رفتارهای فرهنگی هنری حال حاضر کشور متاثر از فضایی است که قاجارها برای آن فراهم ساخته اند. [11] در سال 1250 ه.ش با سفر ناصرالدین شاه به اروپا تمایل به تجددگرایی و تقلید از فرهنگ غرب به نحو چشمگیری رواج یافت .
سبک ساختو ساز ویلاهای اروپایی مانند عمارت معیرالممالک و بنای شمس العماره و تکیه دولت بخوبی این گرایشات را نشان میدهد.در این میان خانه ثروتمندان بیش از پیش منطبق و همسو با بناهای اروپایی ساخته شد. [10] صدراعظم نوری ، مستوفی الممالک ، ظل السلطان ، مظفرالدین شاه همگی ویلاهای پرزرق و برق خود را به تقلید از طرحهای باروک بنا کردند و سبک جدیدی در ایران به نام باروک ایرانی پدید آوردند. [10] این نوع آوری در ایران، بر تزیینات گچبری هم اثر بسیار مشهودی گذاشته است. انعطاف پذیری و تجسمی بودن گچ این امکان را فراهم آورد تا ریزهکاری و کندهکاریهای ظریف این سبک - باروک - در ایران متداول شود.
از متداولترین موتیفهای گچبری این دوره میتوان به موارد زیر اشاره داشت: رواج و استفاده از نقوش گل درشت ، گل محمدی، گل مینا، اشکال طبیعی گیاهان سنتی شامل اسلیمی و ختایی و گلدانی . استفاده از قاب به فرم مدال - بیضی - با تصاویری چون مناظر طبیعی و یا صورت شاهان و شاهزادگان ایرانی و فرنگی . استفاده از ستونهای گچبری پرکار با نقوش گل و بوته در نمای جلویی خانه و یا حجرههای تجار . استفاده از گچبری در سردر منازل به صورت کاملاً برجسته . استفاده از اشکال فرشته - پری - ، کاملا برجسته و سه بعدی در گچبری منازل، سردرها که برگرفته از هنر مجسمهسازی باروک در کشورهای اروپایی از دیگر ویژگیهای بسیار شاخص و بارز این دوران میتوان به گچبریهای بسیار برجسته با تکنیک کلوخی نیز اشاره کرد.
معرفی تزئینات عمارت سردر:
عمارت سردر مجموعهی تاریخی مسعودیه تهران یکی از بناهای زیبای مجموعه و به عبارتی نیز از زیباترین بناهای سردر در تهران محسوب میشود. فضاهای داخلی عمارت مخصوصاً در طبقه اول تغییرات زیادی یافته است ، اما نمای رو به شمال این عمارت یکی از پر تزئینترین نماهای مجموعه است که تا حد بسیار زیادی وضعیت تاریخی خود را حفظ کرده است.
بررسی تزئینات این نما در چند دوره، سبک ها و شیوههای متفاوت مرمتی را نمایان میکند. این تفاوت شیوه را به وضوح میتوان در دو طبقه همکف و اول متمایز کرد. تزئینات غالب در طبقه همکف کاشیکاری و در طبقه اول گچبری است. طبق مطالعات تاریخی انجام گرفته می توان چنین نتیجه گرفت که طبقه اول و تزئینات آن به دورههای پس از دوره طبقه همکف مربوط میشود و این تفاوت شیوهی تزئینی را میتوان به ویژگی دوره تاریخی آن نسبت داد. [13]
مشاهدات بصری تزئینات عمارت سردر در جهت آشنایی با فنون ساخت : اغلب گچبریهای نمای سردر در ایوان دو ستونه آن واقع شدهاند و علاوه بر آن در سنتوری بالای آن نیز میتوان تزئینات گچبری مشاهده کرد. گچبریهای ایوان متأثر از سه تاقنمای پنجره ، قاب بندی شده است. یک تاقنمای بزرگتر در میانه و دو تاقنمای کوچکتر در طرفین آن هستند.
