بخشی از مقاله
چکیده
بررسیهای صورت پذیرفته در حوزههای آبخیز مناطق نیمه خشک و نیمه مرطوب کشور حاکی از این امر است که منابع آب اصلی ساکنین آبهای زیرزمینی است. از طرفی شرایط اقلیمی، زمینشناسی، هیدرودینامیکی و ... موجب عدم تشکیل سفرههای آب زیرزمینی و در نتیجه موقتی بودن سفرههاست. بنابراین در این مناطق آب موجود در آبرفتهای بستر رودخانهها یکی از منابع اصلی تأمین آب است.
حوزه آبخیززیدشت یکی از زیر حوزه های سد طالقان می باشد که دارای اقلیم نیمه مرطوب بوده و آب موجود در آبرفتهای بستر رودخانه یکی از منابع اصلی تأمین آب میباشد. با توجه به نیاز مبرم ساکنین حوزه به آب میتوان با احداث یک پرده آب بند - سد زیرزمینی - در بستر رودخانه اقدام به کنترل و استحصال آب نمود. در طول این پژوهش ابتدا امکان وجود آب در بستر رودخانه اثبات شده و سپس لایههای اطلاعاتی موارد مؤثر در مکانیابی سدهای زیرزمینی از قبیل بافت آبرفت بستر رودخانه، ضخامت و آبرفت، جنس سنگ کف و گسلهای عبوری از سنگ کف تهیه شده و پس از تلفیق لایهها در نرمافزار ILWIS 3,1؛ مکانهای فاقد محدودیت در قرارگیری مخزن سد شناسائی گردیده اند.
در ادامه بر اساس خصوصیاتی از قبیل جنس لیتولوژی سنگ کف و تکیه گاهها، وضعیت لایه بندیها، وضعیت دسته درزها، عمق آبرفت، گسترش عرضی آبرفت، در محدوده مکانهای مناسب برای قرارگیری مخزن یا در مکانهای مناسب برای قرارگیری محور سد شناسائی شدهاند.سپس بر اساس اطلاعات موجود از ضخامت آبرفت بستر رودخانه، تخمین آبدهی مخصوص با توجه به بافت آبرفت اقدام به محاسبه حجم مخزن و آب قابل استحصال از دریاچه سدهای مزبور شده است.
در این پژوهش سه مکان مناسب برای احداث سد زیرزمینی شناسائی شدهاند که در هر مرحله از آبگیری سدهای مزبور امکان استحصال10198 متر مکعب آب میباشد. با توجه به وجود آب در آبرفت بستر رودخانه سدهای مزبور در طول سال قادر به 20مرتبه آبگیری است. بررسیهای صورت پذیرفته بر روی کیفیت آب چاههای منطقه حاکی از این امر است که آب - قابل استحصال - از نقطه شرب بر اساس دیاگرام شولر در رده خوب بوده و از نقطه نظر کشاورزی و آبیاری بر اساس دیاگرام ویل کوکس در رده C2S1 کیفیت خیلی خوب قرار میگیرد.
مقدمه
تأمین آب یکی از معضلات اساسی ساکنین حوزههای آبخیز در مناطق خشک و نیمه خشک است. در این مناطق عموماً به دلیل اندک بودن گسترش سطحی و ضخامت آبرفت، اندک بودن ریزشهای جوی، بالا بودن تبخیر و ... سفرههای آب زیرزمینی یا تشکیل نگردیده و یا این که به طور موقت در فصول تر در طول سال حاوی آب میباشند. از این رو در حوزههای آبخیز این مناطق منابع آبهای زیرزمینی محدود بوده و ساکنین آن از نقطه نظر تأمین آب دچار مشکل اساسی هستند. در مناطق یاد شده گاهاً بستر رودخانهها حاوی رسوبات گراولی با گسترش عرضی و ضخامت مناسب و به عنوان سفرههای آبدار آزاد موقت بخشی از نیازهای آبی ساکنین را تأمین مینمایند.
در طول زمان بارندگی آب از طریق سیلابهای عبوری ازبستر رودخانه در درون آبرفت نفوذ مینمایند که جریان آب آب زیرزمینی ایجاد شده در آن به سمت خروجی حوزه حرکت کرده و از آن خارج میگردد. در این مناطق ساکنین با حفاری چاه در حاشیه رودخانه از منابع آب موجود در درون آبرفت جهت مصارف مختلف استفاده مینمایند. به عبارتی آب موجود در آبرفت پس از عبور از دهانه حوزه از آن خارج شده و از دسترس ساکنین حوزه که شدیداً به آن نیاز دارند خارج میشود.
بررسی های دقیق و جامعی از میزان هدر رفت آب قابل استحصال از این طریق از درون حوزههای آبخیز مناطق خشک و نیمه خشک کشور صورت نپذیرفته است و تنها مطالعات موردی در این باره موجود است.
بر اساس بررسیهای صورت پذیرفته در جزیره ناگایاما در ژاپن با احداث یک پرده آب بند در بستر رودخانه مقدار 27700 متر مکعب آب در طول هر سیلاب در کنترل و استحصال شده است - داوودی و همکاران، . - 1382 بنابراین میتوان در حوزههای با اختصاصات آبرفتی، سنگ بستری، ساختاری و ... مناسب با احداث یک پرده آب بند - سد زیرزمینی - در درون آبرفت بستر رودخانه بر روی سنگ کف میتوان از خروج آبهای زیرزمینی از دهانه حوزه ممانعت به عمل آورده و آب را در درون آبرفت جهت مصرف در ماههای خشک سال ذخیره نمود. احداث سدهای زیرزمینی از زمان روم باستان آغاز شده و در طول زمان تکنیکهای پیشرفته تری جهت انجام این امر به کار گرفته شده است. سد زیرزمینی Soridina در روم باستان، احداث گردیده و تمدنهای شمال آفریقا نیز از این روش جهت تأمین آب استفاده می کردهاند
استفاد از این روش در ایران نیز دارای سابقه تاریخی است که مواردی از آن را میتوان با هدف ذخیره و مدیریت منابع آب قنات در کاشان و اصفهان مشاهده نمود - صفی نژاد و دادرس، . - 1379 در این مناطق مادر چاه قنات در درون آبرفت بستر رودخانه قرار داشته و با احداث یک پرده آب بند از جنس ساروج یک سد زیرزمینی در بالادست مادر چاه ایجاد گردیده و آب از طریق یک لوله به درون مادر چاه منتقل میگردد.
در سالهای اخیر تعدادی طرح تحقیقاتی در این باره اجرا شده است که میتوان از این موارد به احداث سدهای زیرزمینی بهورد در حوزه آبخیز چنداب در استان تهران اشاره نمود. سد زیرزمینی مشابهی در یکی از حوزههای آبخیز دامغان نیز با هدف ذخیره و استحصال آب احداث شده است.
سدهای زیرزمینی با اهداف متعددی از جمله استفاده از منابع آب موجود در آبرفتهای بستر رودخانه - در کشورهای تانزانیا، چین، برزیل، اتریش و ایران - ، استفاده از سفرههای آب شیرین مشرف به دریا و جلوگیری از هجوم آب شور - در کشورهای ژاپن، یوگسلاوی و یونان - و افزایش سطح سفره آب زیرزمینی - در کشورهای اتریش و یونان - ، مدیریت آب قنات - در ایران - و مدیریت آب چشمهها مورد استفاده قرار گرفته اند
در حوزه ابخیز زیدشت با توجه به بارندگی قابل توجه که گا ها به 500 میلی متر در سال میرسد کشاورزان در فصول خشک از کم آبی رنج میبرند و گاهی دامداران محلی برای تا مین اب شرب دام باید مسیر طولا نی را طی نمایند.
