بخشی از مقاله
چکیده
تاثیر فعالیتهای گسترده انسان بر بومسازگان طبیعی، مسائل و مشکلات گسترده زیست محیطی را بهدنبال داشته است. از طرفی ارزیابی امنیت بومشناختی در تعیین عوامل مؤثر بر کاهش توان بوم سازگان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است در همین راستا، پژوهش حاضر با هدف مطالعه و تحلیل امنیت بومشناختی حوزه آبخیز بیلهدرق واقع در استان اردبیل با در نظر گرفتن معیارهای مربوط به الگو و ویژگیهای سیمای سرزمین بهترتیب در سطح کلاس کاربری و زیرحوضه انجام شد.
برای این منظور، ابتدا شاخص الگوی سیمای سرزمین با استفاده از معیارهای Splitting Index، Dominance Indexes، Edge Density و Patch Density و همچنین شاخص ویژگیهای سیمای سرزمین مبتنی بر شاخص آسیبپذیری سیمای سرزمین با استفاده از معیارهای Landscape Division Index، Mean patch shape index، Aggregation Index و Fractal Diension Index محاسبه شدند.
سپس شاخص امنیت بومشناختی برای حوزه آبخیز بیلهدرق محاسبه و ارزیابی شد. نتایج سنجهها در زیرحوزههای آبخیز بیلهدرق نشان داد که زیرحوضه 5 در بیشتر سنجههای مورد بررسی دارای امنیت بومشناختی کم میباشد که علت آن را میتوان به تعدد کاربری در این زیرحوضه دانست و در زیرحوضه 1 وضعیت بهتری از لحاظ شاخص امنیت بومشناختی نسبت به سایر زیرحوضهها مشاهده شد.
علاوه بر این، نتایج نشان داد که تغییرات شاخص امنیت بومشناختی سیمای سرزمین برای حوزه آبخیز بیلهدرق بین 0/03 تا 0/28 تغییر میکند. از بین شش زیرحوضه مورد مطالعاتی بهترتیب زیرحوضههای 3 با مقدار 0/28 و 5 با مقدار 0/03 بیشترین و کمترین مقادیر شاخص امنیت بومشناختی را به خود اختصاص دادند.
.1 مقدمه
فعالیتها و تصرفات انسانی یکی از اجزای مهم و عامل اصلی تغییر و تخریب بومسازگان1، بهشمار میروند .[1] بهنحویکه اثرات مختلف فعالیت های گسترده انسان در بوم سازگان طبیعی، مسائل و مشکلات گسترده زیست محیطی را بهدنبال داشته است. برای مثال، تخریب جنگل ها و مراتع برای توسعه روستائی، شهری و صنعتی بدون در نظر گرفتن استعداد و پتانسیل مراتع، موجب تخریب اراضی، افزایش سیلابها، افزایش خشکسالیهای کشاورزی، وقوع گسترده زمینلغزشها و فرسایش خاک، کاهش حاصلخیزی اراضی، کاهش تولید و افزایش هزینه های تولید و نهایتاً تهدید امنیت غذایی شده است
گسترش جمعیت و شهرنشینی در اثر رشد سریع ابعاد مختلف فعالیتهای انسانی، تأثیر زیادی بر سیمای سرزمین2 داشته است. در نتیجه، ساختار و عملکرد بوم سازگان به تدریج تحت تاثیر قرار گرفته و مناظر زیبا و غنای زیستی و فرهنگی خود را از دست داده اند
این تغییرات هم چنین موجب تلفات شدید در محیط زندگی انسان شده و به توسعه پایدار جامعه انسانی آسیب رسانده و به اینترتیب امنیت محیطی، امنیت عمومی و پایداری توسعه اجتماعی در معرض خطر قرار گرفته است
در حالت کلی امنیت محیطی را میتوان بهعنوان یک وضعیت محیط زیستی ضروری برای توسعه جامعه بشر یا یک منطقه توصیف کرد که در حالت امن یا تقریباً بیخطر از تهدید و تخریب قرار دارد .[17] ارزیابی امنیت بومشناختی3 یکی از اجزای مطالعات ارزیابی ریسک و شکنندگی بومشناختی است کهاخیراً در سراسر جهان بسیار مورد توجه قرار گرفته است و بهعبارتی موضوع جدیدی برای توسعه پایدار جامعه بشری در قرن بیست و یکم محسوب میشود
در همین راستا، Dai و همکاران [5] به ارزیابی امنیت محیط زیستی منطقهای بر اساس اثرات بومشناختی در شهر چانگینگ چین پرداختند. در این پژوهش محاسبات مصرف، تولید و ظرفیت بومشناختی شهر چونگینگ از سال 1996 تا 2007 بر اساس یک رویکرد پایه بومشناختی انجام شد. شاخص امنیت محیط زیست نیز از این نتایج محاسبه شد و عوامل موثر بر امنیت با استفاده از تجزیه و تحلیل عاملی ارزیابی شدند. نتایج نشان داد که زوال امنیت بومشناختیعمدتاً به عوامل اجتماعی-اقتصادی و صنعتی و در اصل تغییر کاربری مربوط میشود.
همچنین Liu و همکاران [9] در مطالعهای با یک چارچوب تحلیلی "ساختار-کیفیت-فرآیند"، امنیت بومشناختی حوضه رودخانه لیائوس را ارزیابی نمودند. نتایج نشان داد که تبدیل زمین کشت به سطوح مصنوعی عامل تغییرات چشم گیر در منطقه بوده است. آنها اذعان داشتند که ارزیابی "ساختار-کیفیت-فرایند"، یک سیمای سرزمین پویا از امنیت محیط زیست را فراهم میکند و همچنین روابط و عملکرد ساختارهای داخلی و فرآیندهای بومسازگان را در نظر میگیرد.
Yu و همکاران [16] نیز به بررسی امنیت بومشناختی مناطق شهری پرداختند. در این پژوهش از معیارهای تراکم لکه، تراکم حاشیه، بعد فراکتال و گسستگی سیمای سرزمین استفاده شد. نتایج نشان داد که دخالت انسان و افزایش زمینهای کشاورزی در منطقه باعث کاهش امنیت بومشناختی سیمای سرزمین میشود
اخیراً Wu و همکاران [5] به ارزیابی امنیت بومشناختی بر اساس مدل عنصر -ماده آنتروپی در جنوب غرب چین پرداختند. در این تحقیق سیستم شاخص ارزیابی با توجه به فشار و تحمل فشار شهرستان کونمینگ بهعنوان یک مرکز اجتماعی و اقتصادی در جنوب غربی چین انجام شد. نتایج نشان داد که منطقه دارای طبقه وضعیت بوم شناختی مناسب، 89/10 درصد از کل مساحت را به خود اختصاص داده است.
بنابراین بر اساس سوابق موجود می توان جمع بندی نمود که بهینه سازی ساختارها و فرآیندهای بومسازگان حوزه آبخیز ضروری است و از طریق اقدامات اساسی و محتوای کلیدی منجر به تبیین و تدوین الگوهای ایمنی بوم شناختی خواهد شد. این امر از طریق ارزیابی امنیت بوم سازگان با تاکید بر مشکلات حاکم بر محیط مورد مطالعه قابل دستیابی است. بههمین منظور تحقیق حاضر با هدف ارزیابی امنیت بوم شناختی در زیرحوزه های آبخیز بیلهدرق واقع در قسمت شرقی استان اردبیل برنامهریزی شد. نتایج به دست آمده می تواند در اولویت بندی سلامت و امنیت بوم شناختی در مقیاس حوزههای آبخیز کشور مورد استفاده قرار گیرد.
.2 مواد و روش منطقه مورد مطالعه
حوزه آبخیز بیله درق در قسمت جنوبی شهرستان نمین و قسمت شرقی شهرستان اردبیل واقع شده و دارای مختصات جغرافیایی 17"، 33، 48 تا 27"، 40، 48 طول شرقی و 10"، 5، 38 تا 17"، 9، 38 عرض شمالی است. مناطق مسکونی حوزه آبخیز بیله درق را روستاهای بقرآباد، یایچی، دمدمه و بیلهدرق شامل میشوند. مساحت و محیط این حوضه به ترتیب برابر با /4َُِّ هکتار و 33 کیلومتر است. همچنین پایینترین ارتفاع حوزه آبخیز بیلهدرق 1619 متر و بالاترین ارتفاع آن 2642 متر نسبت به سطح دریا است. شکل - 1 - موقعیت منطقه مورد مطالعه را نشان میدهد.
شکل : - 1 - موقعیت حوزه آبخیز بیلهدرق در استان اردبیل و ایران
روش تحقیق
برای ارزیابی وضعیت امنیت بومسازگان از شاخصهای مختلف مبتنی بر مقیاس منطقه مورد مطالعه استفاده می شود . بهعنوان مطالعه موردی، در این تحقیق ابتدا مفهوم ارزیابی امنیت بومشناختی در هر یک از زیرحوزههای آبخیز بیلهدرق با استفاده از روش پیشنهادی Zhang و همکاران - 2010 - مورد ارزیابی قرار گرفت. بدینمنظور، با استفاده از نرمافزار Fragstats ابتدا شاخص جامع الگوی سیمای سرزمین1، با استفاده از معیارهای تکهشدگی2، شاخص چیرگی3، تراکم حاشیه4 و تراکم لکه5 و سپس شاخص فرآیند محور جامع سیمای سرزمین6 بر اساس معیارهای گسستگی7، شاخص میانگین شکل لکه و...
