بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف شناسایی، رتبه بندی موانع فرهنگی و اجتماعی خلاقیت در اداره آموزش و پرورش که از نظر روش تحقیق، توصیفی و از نظر نوع زمینه یابی و با جامعه آماری کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان خرمشهر و نمونه ای به تعداد 100 نفر انتخاب شده اند. در این پژوهش علاوه بر آمار توصیفی مانند میانگین و انحراف استاندارد، جداول و نمودار ها، از آمار استنباطی آزمون های، آزمون کلموگروف- اسمیرنوف، آزمون t تک نمونه ای و رتبه بندی فریدمن استفاده شد.
پرسشنامه از نوع بسته و شامل 18 سؤال محقق ساخته، برای سنجش و اندازهگیری در قالب یک مقیاس 5 رتبهای که پس از شناسایی موانع موجود خلاقیت در سازمان های آموزشی در بعد موانع فرهنگی مولفه های ارزشها، سنت ها و طرزتلقی هاجمعاً با 9 سؤال با پایایی ./88 و در بعد اجتماعی نیز مولفه های قوانین و مقررات ، شغلی و در نهایت آداب و رسوم سازمانیجمعاً با 9 سؤال با پایایی ./85 می باشد.
نتایج آزمون کلموگروف - اسمیرنوف برای متغیرهای تحقیق، عدم معنی داری آزمون است.نتایج آزمون t تک نمونهای، ارزش ها، سنت ها و طرزتلقی ها همگی از مانع فرهنگی تأثیر معناداری بر روی خلاقیت شغلی ندارد. بجز قوانین و مقررات از مانع اجتماعی سایر مانع اجتماعی، مانع شغلی و در نهایت آداب و رسوم تأثیر معناداری بر روی خلاقیت شغلی دارد.اما طبق نتایج رتبه بندی فریدمن، موانع فرهنگی به ترتیب طرزتلقی ها، سنت ها و ارزش ها و موانع اجتماعی به ترتیب قوانین و مقررات، مانع شغلی و آداب و رسوم می باشد.
مقدمه
درعصری زندگی می کنیم که تغییرات در ابعاد گوناگون و با سرعتی فزاینده صورت می گیرد و حتی خود بشر را که موجد آن است شگفت زده می کند. بدیهی است این تحولات و تغییرات مدیون تفکر خلاق بشر است .[12] "خلاقیت" در زمره مهمترین و فراگیرترین فعالیت های انسان به شمار می رود. خلاقیت موهبتی الهی است و هر فردی برخوردار از حد معینی از این موهبت است.
تحقیق و ظهور خلاقیت مستلزم وجودی بستری مناسب است.[16] تاثیر جو اجتماعی- فرهنگی در جامعه بر خلاقیت تا حدی است که پژوهشگران معتقدند جوامع تازه استقلال یافته از استعمار بیگانه، انقلابها، جنگها و همچنین وفاق ملی می تواند تاثیرات مثبت و منفی در بروز خلاقیت ها در هر جامعه ای داشته باشند .[14]آموزش عالی و آموزش و پرورش بعنوان نمودی از فرهنگ هر جامعه نقش بسیار زیادی در ایستایی و پویایی خلاقیت پرورش یابندگان خود دارند . [5] محقق با توجه به اهداف بالا، به بررسی موانع فرهنگی و اجتماعی خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزش و پرورش شهرستان خرمشهر می پردازد که امیدوار است این پژوهش با شناسایی موانع موجود بتواند سهمی هر چند ناچیز در بروز و پرورش خلاقیت و نوآوری آموزش و پرورش باشد.
اهمیت یافتن راهکارهایی جهت ایجاد خلاقیت و نوآوری در این است که امروزه سازمان ها در برهه ای از زمان قرار گرفته اند که تحت عناوین مختلف از جمله عصر دانش، عصر فراصنعتی، عصر جامعه اطلاعاتی، عصر سرعت و بالاخره عصر خلاقیت و نوآوری مطرح شده است؛ و خود را در جهت مدیریت تغییرات شتابان و دگرگونی های ژرف جهانی آماده می سازند؛ به گونه ای که خلاقیت و نوآوری به عنوان اصلی اساسی از عوامل مهم بقای سازمان ها پذیرفته شده است.
براساس این استدلال، کشورهای پیشرفته صنعتی بر آموزش خلاقیت تاکید بسیار کرده و در این راستا در انتخاب افراد خلاق، نوآور و آینده نگر، که رهیافت های بدیع و خلاق برای مسائل پیچیده ارائه کنند توجه خاص مبذول داشته ا ند. عوامل مهم موثر در آهنگ پذیرش هر نوآوری سازگاری آن با باورهای فرهنگی نظام اجتماعی است.
هنجارهای فرهنگی می توانند فرد را از پذیرش نوآوری باز دارند، ولی با نگرش سیستمی سازمان های به عنوان عنصری درکنار دیگر خرده نظام ها زیر مجموعه ای از یک نظام اجتماعی کلی تر بوده و تحت تاثیر فرآیند های کلی آن دارای ویژگی های مشترکی با نظام اجتماعی می گردد.آن چه که پیوند دهنده یک سازمان رسمی با نظام اجتماعی است، هنجارها، باورها و ارزش ها ی حاکم است که سازمان رسمی را تحت تاثیر خود قرار می دهد.
از این روست که سازمان های رسمی را از یک منظر، نظام اجتماعی نیز می نامند که مشخصا برای دستیابی به هدف ها ی از پیش تعیین شده بوجود می آید و دارای ویژگی هایی مانند نقش اجتماعی تبیین شده، ساختاری فرمایشی و قوانین و مقررات رسمی برای کنترل رفتار افراد می باشد. جدای از این گونه جنبه های رسمی هر سازمان دارای عرف ها،هنجارها و روابط غیر رسمی میان اعضا ی خود می باشد.
کارکنان یک سازمان ارزش و باورها ی شخصی را - از دنیای خارج - با خود به سازمان می آورند نوع تربیت خانوادگی و ارزش های اجتماعی اصولی می شود که ما براساس آن زندگی و کار می کنیم.اگر برخی از نوآوری ها در جامعه نشر می یابد و برخی نه ،علت عمده تطابق آن نوآوری با برخی هنجار های فرهنگی است .
به همین دلیل مقاومتی در مقابل آن نمی شود. در این پژوهش محقق در صدد است به بررسی و شناسایی موانع فرهنگی و اجتماعی خلاقیت و نوآوری در اداره ی آموزش و پرورش شهرستان خرمشهر کدامند؟ موانع فرهنگی و اجتماعی خلاقیت و نوآوری در اداره آموزش و پرورش شهرستان خرمشهر به ترتیب اولویت چگونه است؟
ادبیات تحقیق معنا و مفهوم خلاقیت
درحقیقت فرد خلاق کسی است که از ذهنی جستجوگر وآفریینده برخوردار باشد.فرهنگ وبستر - 1953 - خلاقیت را مترادف اصطلاحاتی مانند اکتشاف، اختراع ، ابداع و نوآوری آورده و کلمه خلاقیت را به معنی بوجود آوردن تعریف کرده است. درفرهنگ روانشناسی سیلامی راجع به معنای خلاقیت چنین آمده است "خلاقیت همان تمایل و ذوق به ایجادگری است که درهمه افراد و در همه سنین به طور بالقوه موجود بوده و با محیط اجتماعی - فرهنگی، پیوستگی مستقیم و نزدیک دارد . شرائطی لازم است تا این تمایل طبیعی به خودشکوفایی برسد.
ترس از انحراف و سعی در همنوایی با اجتماع ، خلاقیت را به بند می کشد . کودکان خردسال که از امور و وقایع در شگفت می شوند و می کوشند که تازگیها جهان را دریابند و ضمنا تا زمانی که تحت تاثیر تعلیم وتربیت متعارف قرار نگرفته اند به نحوه ویژه ای خلاق می باشند.[29] از مضمون تعاریف و توضیحاتی که در مورد ماهیت و کارکرد خلاقیت داده شده است چنین پیداست که در واقع خلاقیت برآیند نوع تفکر بدیع و بی بدیل افراد است که ممکن است به تولید محصول عینی نیز منجر گردد. بنابراین شایسته خواهد بود به جای لفظ خلاقیت ، اصطلاح تفکر خلاق را بکار برد.
در مجموع تفکر و عملکرد خلاق نسبت به ایده ها و تجارب قبلی بشری نو شمرده شده ، عامل تغییر و تحول بوده و الزاما می بایست به حال انسان و جامعه نیز مفید باشد مانندایده های جدید، ابتکارات ،اختراعات و اکتشافات. معنای خلاقیت عبارتست از توانائی یا قدرت ذهنی یا بدنی برای ساختن یا بازسازی واقیت به نحوی منحصربه فرد .[19] ماکس ورتایمر روانشناس گشتالت عبارت مناسب تفکر آفرینشی را نخستین بار ابداع وآنرا تفکری توصیف کرد که واقعا به چیزی مفید می انجامد .[22]
تورنس تفکرخلاق را به حاصل وقوع انفجارات بینش درونی افراد تعبیر می کند.[14] اورت شوستروم - 1967 - نویسنده کتاب مشهور"روانشناسی انسان سطله جو " رفتارخلاقانه را یک رفتار خویشتن ساز در عین حال سلطه جویانه می شمارد و می گوید " من رفتار خلاقه را یک رفتار خویشتن ساز ، تعریف می کنم . رفتار خویشتن ساز نوعی رفتار سلطه جویانه است که به صورت خلاقه تری ظاهر می گردد . همه ما سلطه جو هستیم لیکن به جای آنکه رفتار سلطه جویانه خود را طرد کنیم ، باید آنرا تغییرداده و به رفتار خویشتن ساز تبدیل نمائیم .[24] کالهون - 1961 - خلاقیت را دارای ماهیت ذاتا عاطفی دانسته و آنرا فرآیندی می شمارد که طی آن فرد خلاق عناصر نامعقول و احساسی را به عناصر عقلی و آگاهانه تبدیل کند.
تعاریف خلاقیت
- فرهنگ توصیفی اصطلاحات روانشناسی: "تفکرخلاق تفکری است که مشخصه اصلی آن توانائی کنارگذاشتن فرض های غیرلازم و زایش افکاراصیل است ."
- استیفن رابینز - : - 1991 "خلاقیت به معنای ترکیب ایده ها در یک روش منحصر به فرد یا ایجاد پیوستگی بین ایده هاست .[26]"
- مدنیک - : - 1962 "خلاقیت عبارت از سازمان دادن به عناصر همخوانده به صورت ترکیبهای جدیدی است که به خواسته های خاص پاسخ می دهند یا اینکه به گونه ای مفید هستند " .[17]
- فاکس - ": - 1966 فرآیند خلاق به هر نوع فرآیند تفکری گفته می شود که مساله را به طریق مفید و بدیع حل کند".[23]
- استرنبرگ - " : - 1989 خلاقیت ترکیبی از قدرت ابتکار، انعطاف پذیری و حساسیت در برابر نظریاتی که یادگیرنده را قادر می سازد خارج از نتایج تفکر نامعقول به نتایج متفاوت و مولد بیندیشد که حاصل آن رضایت شخصی و احتمالا خشنودی دیگران خواهد بود".[29]
- فرانکن : - 2005 - "خلاقیت رویکرد خلق یا تشخیص ایده ها و احتمالاتی است که در حل مسئله یا در ارتباطات انسانی و سرگرم کردن خود و دیگران مفید است"وی اضافه می کند که برای خلاق بودن ، افراد باید قادر باشند که مسائل را از دیدی تازه بنگرند ، احتمالات و جایگزینهای بدیع خلق نمایند .[39]
- تورنس : - 1973 - "خلاقیت عبارت است از حساسیت به مسائل ، کمبودها ، مشکلات و خطاهای موجود در دانش ، حدس زدن ، تشکیل فرضیه هایی در باره این کمبودها ، ارزشیابی و آزمایش این حدسها و فرضیه ها و احتمالا اصلاح و آزمودن مجدد آنها و در نهایت نتیجه گیری ". تورنس که تحت تاثیر چهارچوب نظری گیلفورد است خلاقیت را مرکب از چهار عامل اصلی می دانند که عبارتند از:
-1 سیالی : توانائی تولید تعداد بی شماری ایده در قالب تصویر با فرض پاسخ و عقیده در مورد آن .
-2 ابتکار : توانائی تولید ایده هایی که از ایده های عادی و رایج متفاوت است .
-3 انعطاف پذیری : توانائی تولید انواع گوناگون و متنوع ایده ها در قالب تصویر وارائه راه حلهای نو.
-4 بسط : توانائی اضافه کردن جزئیات یا تکمیل ایده های تصویری.[29]
نظریه های خلاقیت
در مورد خلاقیت چون سایر مفاهیم روانشناسی دیدگاههای مختلف و متفاوتی وجود دارد که ماهیت ، خاستگاه و کارکرد آنرا به شکلی خاص تبیین می نماید . در این مجال به اختصار به مهم ترین آنها اشاره می شود .
- خلاقیت به عنوان ودیعه الهی : در دنیای باستان ، فیلسوفانی چون افلاطون معتقد بودند که خداوند اذهان این گونه مردان را از آنها گرفته و با دادن قوه ابتکار آنان را به عنوان سفیرانش بکار می گیرد - پلاتو . - 1925 عنصر خلاقیت فرد یک هدیه خداوندی است و بیش از آنکه از تربیت ناشی شوداز الهام ناشی میشود - کارلایل . - 1934سامرست موام نیز معتقد بود الهام پایه واساس تفکر خلاق است.[32]
- خلاقیت به عنوان دیوانگی: این دیدگاه قدیمی خلاقیت را نوعی جنون و دیوانگی تلقی می کند غیرعادی بودن ، بی ارادگی ، خودجوشی و ظاهر غیرعقلائی خلاقیت عاملی بود که افرادی چون لمبروزو - - 1981 خلاقیت را نتیجه آسیب عقلی دانسته و برای اثبات ادعای خود نمونه هایی از افراد نابغه و مشاهیر را نام ببرد که کم وبیش عصبی و یا دیوانه بوده اند. مثلا فیلسوفی چون نیچه در تمام زندگی بخصوص زمان خلق آثار خود بین حالت تعادل وعدم تعادل روانی به سر برده است.امروزه نیز افراد عامی بعضا کار غیرعادی و خلاقانه را که تا حدود زیادی از استانداردهای رفتاری و عرف جامعه متفاوت باشد بیمارگونه می پندارند.
براساس تحقیقات انجام شده خودکشی، تمایل کمتر به ازدواج و داشتن فرزند کمتر و طلاق زیاد در زندگی افراد خلاق بیشتر از نرم جامعه است.تحقیقات جدید صورت گرفته براساس معیارهایIV-DSM - چهارمین ویرایش سیستم طبقه بندی بیماریهای روانی - انجمن روانپزشکی امریکا - نشانگر شیوع بیشتر اختلالات روانی در میان افراد خلاق است . شایع ترین اختلالات انواع بیماریهای اسکیزوفرنیا و اختلالات خلقی گزارش شده است . امیل کراپلین طی تحقیقات خود به این نکته اشاره می کند که احتمالا اختلال روانی مانیا - شیدائی - باعث دگرگونی هایی در فرآیند تفکر شده و منجر به افزایش خلاقیت گردد.
خودکشی و اختلالات روانی بیشتر در میان هنرمندان که مصادیق بارز خلاقیت محسوب می شوند دلیل دیگر ارتباط بیماریهای روانی و خلاقیت شمرده می شود . فلیکس پست - - 1994 روانشناس انگلیسی با بررسی فراوانی اختلالات روانی در بین افراد خلاق و برجسته نشان داده است که ارتباطی بین این دو عامل وجود دارد .[3]عامه مردم نیز کم وبیش در مورد ایده ها ی خلاقانه نظر نامناسبی دارند بطوریکه با مسخره کردن و دیوانه پنداری موجب یاس افراد خلاق می شوند. برنارد شاو در این باره می گوید " تمام اندیشه های بزرگ ابتداء مسخره پنداشته می شوند .[29]"
- خلاقیت بعنوان نبوغ شهودی: با تعدیل دیدگاه دیوانه پنداری، ماهیت اشراقی ، شهودی و غیرقابل آموزش بودن خلاقیت مطرح گردید که دارنده آن شخصی نادر و متفاوت تلقی شود که می تواند بدون واسطه و استفاده از قدرت استدلال و بطور مستقیم ایده خلاق را دریابد . لغزشهای ظاهرا غیرمنطقی ، کپرنیک و کالیله را یاری کردند تا نظریه های خود را به نظم درآورنداینان راههای ذهنی معمولی و منطقی تفکر را پیگیری نکردند. بلکه به واسطه کمک ذهن ناخودآگاه هدایت شده اند.
مطابق این دیدگاه خلاقیت را نمی توان آموزش داد چرا که غیرقابل پیش بینی بوده و از اصول خاصی پیروی نمی کند و درعین حال غیرعقلائی ومختص افراد غیرعادی است - مردیث ، . - 1911 درمجموع خطرناک است که بپنداریم خلاقیت ها از مکاشفه و اشراق سرچشمه می گیرند و نتیجه بگیریم که دیگر نمی توانیم و نیازمند هم نیستیم کاری در این باره انجام دهیم این کار شبیه معمای جعبه سیاه است که مستلزم به کنار گذاشتن مساعی آگاهانه و در انتظار ظهور مکاشفه نشستن است . با این حال امیدواری ما به شهود و مکاشفه باید گاهگاهی باشد نه همیشگی . با این فرض سهم آن نیزارزشمند خواهد بود .[28]
- خلاقیت به عنوان نیروی حیاتی : داروین به موازات نظریه مشهور تکاملی خود ، خلاقیت را عامل ذاتی حیات که پیوسته در حال نوشدن است دانست. براین اساس ماده بی جان غیرخلاق محسوب می گردد . به نظر می رسد که نیروی خلاق تکامل ، خود را به صور گوناگون پایان ناپذیری عرضه می کند که یکتا ، بی نظیر ، غیرقابل تکرار و بازگشت ناپذیر هستند. .[31]
یکی از پیشتازان این نظریه بیولوژیکی شخصی بنام ادموند سینوت - 1962 - است وی اعتقاد داشت که حیات ماهیتا خلاق است چرا که خود را سازمان می دهد تنظیم میکند و همواره در حال نوشدن می باشد . در این میان انسان بی همتاست چون از داده های درهم و برهم ، اثری هنری و یا علمی پدید می آورد انسان توانائی آنرا دارد که الگوهای تنظیمی خود را خلق کند.[35]
- نظریه تداعی گرایی : تداعی گرایی بعنوان مکتب مسلط روانشناسی قرن نوزدهم امریکا و انگلستان که ریشه در افکار و عقاید جان لاک دارد اذعان می کند ایده های جدید، از ایده های قدیم و بوسیله آزمون و خطا حاصل می شوند به عبارت دیگر وقتی که ایده ای خاص در ذهن ظاهر شود ایده مرتبط نیز بلافاصله در ذهن متداعی می گردد هرقدر این دو ایده بیشتر، تازه تر و واضحتر بهم مرتبط باشند.
احتمال همراه شدن آنها بیشترخواهد بود. بنابراین سه اصل مهم فروانی ، تازگی و وضوح در نظریه تداعی گرایی مهم هستند. ایده های تازه در واقع ترکیبی از ایده های قدیم هستند که از نو سازماندهی شده اند. تفکر خلاق نیز چیزی جز برقراری ارتباطات ذهنی نیست وهرچه انسان قادر به تداعی بیشتری باشد خلاقیت بیشتری خواهد داشت. [30]
- نظریه روانکاوی : - خلاقیت بعنوان نتیجه تصعید و پالایش روانی و تعادل حیاتی - همواره مفهوم روانکاوی نام زیگموندفروید - 1949 - یکی از تاثیرگذارترین متفکرین تاریخ جهان و واضع تئوری روانکاوی را تداعی می کند. روانکاوی فروید ، بیش از هرمکتب دیگری ایده هایی بنیادی در مورد خلاقیت ارائه داده است که رهنمودی برای پژوهشهای علمی مربوط است .
