بخشی از مقاله
چکیده
در طی دهه های اخیر، شهرها و فضاهای شهری در سیر تحول و فرایند گذار نوین خود به تبع تحولات ناشی از اندیشه جهانی شدن، دستخوش تغییرات شگرفی گردیده اند. آنچه از محصول یک فرایند طراحی شهری انتظار می رود سازگاری آن با شرایط فرهنگی، تاریخی، اقتصادی و اقلیمی محدوده ی مورد مطالعه است. در حال حاضر یکی از دغدغه های معماران و طراحان شهری ما این می باشد که چگونه و با چه اصول و ضوابطی طراحی کنند تا نتیجه کارشان در تکمیل و ادامه سنت گذشته این سرزمین باشد.
در این راستا نیز ما به بررسی و مطالعه بافت تاریخی اهواز با تاکید بر نشانه های معماری برگرفته از الگوی کهن پرداخته ایم. این پژوهش به دنبال آن است که به وسیله بازشناسی و تحلیل عناصر به کار رفته در معماری بافت مسکونی اهواز گامی باشد در جهت فرایند هدفمند اجتماعی شدن و علاوه بر آن بررسی ویژگی های معماری و شهرسازی بومی منطقه ابزاری برای افزایش فرصت های باروری متقابل باشد و به اصول و ضوابط متناسب با این منطقه دست یابد. این پژوهش یک تحقیق کاربردی بوده و رویکرد توصیفی دارد، گردآوری داده ها و اطلاعات تحقیق از طریق اسناد کتابخانه ای، مقالات، پژوهش های خاتمه یافته و .... می باشد و همچنین در جمع آوری داده ها از روش میدانی استفاده شده است.
-1مقدمه
امروزه با توسعه روزافزون شهرهای کوچک و بزرگ و فضاهای شهری نامطلوب، سازگاری محلات مسکونی و فضاهای عمومی آنها با نیازهای ساکنان اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. کارشناسان توسعه شهری، بر نقش فضاهای عمومی محله ای، به ویژه در برآورده ساختن نیازهای اجتماعی و فردی ساکنان محلات تاکید می کنند
در جوامع شهری، فضاهای شهری عامل مهمی در پرورش و اجتماعی شدن می باشند.بنابراین، این امر ضرورت پیدا می کند تا به بررسی عوامل و مولفه های محیطی تاثیرگذار و شناخت آنها بپردازیم. پدیده شهر و شهرنشینی مسلما یکی از دستاوردهای بزرگ بشری محسوب می شود و با آغاز این دوران است که بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی، صنعتی و اقتصادی پدید آمد و شیوه زندگی امروز ما متاثر از این تحول می باشد
پیش از صنعتی شدن، محلات شهری در طول دوره های زمانی، توان سازگاری با روند کند تغییرات اجتماعی و اقتصادی را داشته و ضمن حفظ ارزش های طبیعی محیط به رفع نیازهای فردی و اجتماعی ساکنین خود پرداخته و از پویایی و سرزندگی لازم برخوردار بوده اند.
باید توجه داشت که مسکن و خانه گونه ی ابتدایی شکل گیری یک مکان است ، به همین علت در بررسی یک عنصر فضایی و ریشه ی آن ، خاستگاه آن در یک خانه یا بنای مسکونی اهمیت بسیار دارد، نکته ای که اینجا باید توجه داشت این است که معرفی شیوه های ساخت و نوع مصالح ساختمانی و ویژگی های بافت مسکونی شهری در شکل گیری کالبد و فضا نقش اساسی دارد و نقش عملکردی و زیباشناسانه ی این کالبد را تحت تأثیر قرار خواهد داد به همین دلیل به معرفی این موارد خواهیم پرداخت تا نگاه دقیق تری به خصوصیات معماری مسکونی اهواز داشته باشیم.
هدف از این نوشتار بازشناسی مولفه های محیطی - کالبدی - موثر بر شهرسازی قدیم و نوین بافت مسکونی شهر اهواز و ایجاد زمینه فکری مناسب برای فراهم آوردن بستری پایدار متناسب با الگوهای معماری بومی این منطقه می باشد. مقاله حاضر پس از مروری بر ویژگی های بافت شهری اهواز به بررسی و تحلیل بافت شهری این منطقه در گذشته و مقایسه آن با عصر حاضر می پردازد. روش تحقیق این پژوهش نیز بصورت تحلیلی-توصیفی است.
-2ویژگی بافت شهری در اهواز
بافت شهری اهواز بافتی چند پاره است و این چند پارگی باعث شده تا مناطقی با ویژگیهای گوناگون در آن شکل گیرد این مناطق به طور عمده شامل - بافت قدیمی شهر، بافت شرکتی و سازمانی ، بافت مناطق شهری جدید و بافت مناطق حاشیه ای - است.
-3بافت قدیم شهر
در این بخش که مرکز فعلی شهر اهواز است . تراکم ساختمانی زیاد و سرعت نوسازی نیز بالا ست. کیفیت معابر و خیابان ها نسبتا پایین است . هر چه از خیابان های اصلی فاصله بگیریم و به درون بافت نفوذ کنیم ، قدمت بناها بیشتر می گردد. تناسبات عرض معابر متوسط و عبور و مرور ماشین به دلیل حجم زیاد ترافیک و عرض نسبتا کم معابر - متوسط 8 متر - به کندی صورت می گیرد. پیاده روها معمولا از کیفیت خوبی برخوردار نیستند . به طور کلی در این منطقه می توان خانه های و یا ساختمانهای عمومی ای - نظیر هتل قو - را دید که که معماری و گذشته شهر را نشان می دهند . سردرها ، فرورفتگیها ی دیوار ، طاقنما ها ، پخها ، پنجره و روزن های قدیمی این بنا حال و هوای معماری سنتی شهر را که تا حد زیادی وام گرفته از معماری سنتی شهر را که تا حد زیادی وام گرفته از معماری سنتی شهر های شوشتر و دزفول است ، نشان می دهد.
-4تیپولوژی مسکن
تیپولوژی بنا های مسکونی در شهر اهواز به چهار دوره مجزا قابل است . گسترش هر یک از انواع تیپولوژی در هر دوره از ویژگی های کالبدی آن دوره محسوب می شود. انواع تیپولوژی در یک تقسم بندی دوره ای عبارتند از از سنتی ، - دوره قاجار - ، مدرن اولیه - پهلوی اول - ، مدرن متاخر - پهلوی دوم - ، معاصر شکل - - 1تیپولوژی مسکونی در چهار دوره
-5اجزاء کالبدی تشکیل دهنده معماری مسکونی شهر اهواز
-5-1کف
وجه غالب کفسازی در شهر اهواز در خانههای جدید بر روی یک سکوی cm60-50 است، به علت وجود، آب های زیر زمینی، و بارشهای ناگهانی، پیاده روها و خانه ها از سطح خیابان بلندتر ساخته میشود، هرچند در خانههای قدیمی تر زیرزمین وجود داشته، ولی اکنون خانهها همسطح با پیادهرو و فاقد زیرزمین هستند. فرم کفها غالباً یکنواخت است و جنس آنغالباً موزاییکی یا سیمانی است.
شکل - - 2کف سازی در اهواز
-5-2بدنه
حرکت و تغییر تحول بدنهها در محیط شهری اهواز و از بدنههای یکنواخت، کدر و صلب در جهت بدنههای نرم، شفاف و متنوعتر است. دو گونه خاص بدنه میتوان در شهر اهواز شناسایی کرد.
شکل - - 3بدنه های بافت قدیم و جدید اهواز
-5-3سقف
نوع سقف و نحوه قرارگیری سقف در اقلیم شهر اهواز و چگونگی برخورد با اقلیم در گذشته و حال روشنگر روند نگرش و اصول طراحی شهر میتواند باشد.
سقف مسطح از ویژگیهای شهر اهواز است، ولی چیزی که جلب توجه می کند، پیشامدگی بام در بافت قدیمی این محله است،. این پیشامدگی که جنبهی عملکردی داشته و کار آن مقابله با اقلیم گرم اهواز است به خوبی کارایی خود را نشان میدهد، - وجود عتصر ریه - جان پناه مشبک - چیزی که در طراحیهای امروز نادیده گرفته می شود و یکی از نقاط قوت طراحی در گذشته و نقاط ضعف طراحی امروز است .
شکل - - 4نوع سقف
توجه به سقف های طبیعی مسئله ای است که امروز به آن توجهی نمیشود. خیابانهای با حاشیهی درختکاری شده هم لطافت منظر را افزایش میدهد، هم نوعی سایبان و سقف طبیعی ایجاد میکند که تأثیر بسیاری در لطافت هوا دارد.
-6هندسه پلان و پلان بام
بام یکی از سطوح ساختمان است که می توان از آن به خوبی بهره گیری کرد. صرف در نظر گرفتن بام به عنوان عاملی که برای پوشش سقف به وجود آمده، نادرست است . در معماری گذشته شهر اهواز بام جزئی از فضاهای زیستی خانه بوده که در شب ها ی گرم تابستان از آن استفاده می شده است .
شکل - - 5پلان بام و نما
-7خط آسمان و جداره بنا ها
خط آسمان و جداره بافت مسکونی در بافت گذسته دارای خاصیت خوانایی و همخوانی است ، خط آسمان چه از نظر کیفیت و چه از نظر کمیت در حال تغییر است . به خصوص در دوره اخیر عدم هماهنگی سطوح جداره در حال گسترش است. این عم هماهنگی که تاثیرر خود را برروی خط آسمان بافت و در نهایت شهر می گذارد مستقیما متاثر از معماری بنا و ویژگی کالبدی آن می باشد. استفاه از سطوح چه در پلان و چه در حجم ، ترکیب کلی بنا و شکل و فرم کلی آن را پایه ریزی می کند.
شکل - - 6عدم هماهنگی سطوح جداره
-8مقیاس و اندازه در معماری مسکونی شهر اهواز
استفاده از اندازه های بزرگ و همخوانی آن با مقیاس انسانی از ویژگی ها ی معماری مسکونی شهر اهواز به ویژه معماری مبتنی بر پیشینه ی تاریخی شهر یا معماری استوار بر تجربه تاریخی می باشد . در مقابل معماری مسکونی جدید در اندازه های کوچکتر اما بدون توجه به مقیاس انسان طراحی و شاخته می شود. علت توجه به اندازه های کوچکتر - در مسکن - افزایش جمعیت ، بهای زمین ، و.... می باشد اما عدم توجه به مقیاس انسانی از اشتباهات در زمینه طراحی و ساخت می باشد.
شکل - - 7اندازه و مقیاس در خانه های قدیم و جدید
-9نقش فرهنگ - محرمیت - در شکل گیری ویژگی های کالبدی معماری مسکونی اهواز
از عوامل تاثیر گذار بر معماری در حوزه فرهنگی، نقش محرمیت در شکل گیری معماری مسکونی ایران است ، این ویژگی در معماری مسکونی شهر اهواز نیز قابل مشاهده است. استفاده از سطوح صلب و غیر شفاف در معماری گذشته کاملا مشهود است ، اما با گذر زمان می توان حرکت وگسترش سطوح شفاف را در دوره های مختلف و متاخر تر دنبال کرد. در طراحی پلان استفاده از طرح پلان با حیاط مرکزی در مقابل پلان های با حیاط در یک گوشه خانه روندی است که در این گستره تاریخی در حال وقوع است.
شکل - - 8استفاده از سطوح شفاف در بدنه
