بخشی از مقاله
چکیده
بررسی تنوع و شاخص هاي فراوانی علف هاي هرز در مزارع گندم در هر منطقه، می تواند کمک زیادي به کارشناسان هر منطقه در انتخاب شیوه هاي صحیح مدیریتی نماید. هدف از پژوهش حاضر شناسایی و تعیین غالبیت گونه هاي مختلف علف هاي هرز در مزارع گندم آبی بخش مرکزي شهرستان جهرم بود. به این منظور، در سال زراعی 1397-98 بطور تصادفی از 11 مزرعه گندم - در اواخر مرحله ي شیري شدن - در این شهرستان از طریق پرتاب کوادرات و بر اساس الگوي W نمونه برداري شد.
با استفاده از روابط موجود شاخص هاي جمعیتی شامل تراکم، فراوانی، یکنواختی و غالبیت گونه هاي علف هاي هرز، محاسبه گردید. بر اساس نتایج بدست آمده، تعداد 23 گونه علف هرز متعلق به 10 خانواده گیاهی شناسایی گردید.
مهمترین خانواده گیاهی گندمیان بود. 60 درصد علف هاي هرز شناسایی شده، یکساله بودند. مهمترین علف هاي هرز باریک برگ شامل چچم، یولاف وحشی و جو دره به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 63، 39 و 31 و مهمترین علف هاي هرز پهن برگ شامل پنیرك، خردل وحشی و گلرنگ وحشی به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 25، 16 و 13 بودند.
علف هاي هرز چچم و یولاف وحشی با میانگین تراکم 2/9 و 1/4 بوته در مترمربع در بیش از %90 مزارع مورد بررسی مشاهده شدند. شیوع علف هاي هرز مذکور می تواند ناشی از وجود توده هاي مقاوم به علف کش در منطقه، پایین بودن کیفیت علف کش هاي مصرفی در شهرستان، عدم مدیریت صحیح مزارع گندم و یا تلفیقی از آنها باشد.
مقدمه
با توجه به وسعت بسیار زیاد سطح زیر کشت گندم در کشور و پراکندگی این اراضی در تمامی استان ها، تنوع علف هاي هرز در مزارع گندم کشور نیز بسیار زیاد است. بعنوان مثال لک و همکاران - 1391 - گزارش دادند در مزارع گندم دیم استان مرکزي بیشترین فراوانی علف هاي هرز مربوط به فرفیون - Euphorbia sp. - و پیچک صحرایی - Convolvulus arvensis L. - بود.
این درحالی است که بیشترین فراوانی علفهاي هرز مزارع گندم در استان سیستان و بلوچستان مربوط به علفهاي هرز بروموس - - Bromus japanicus و شاه افسر زرد - Melilotus indicus - و در استان خراسان جنوبی مربوط به علفهاي هرز خارشتر - Alhagi pseudalhagi - و سلمه تره - Chenopodium album - بوده است
لذا تحقیق در زمینه شناسایی، پراکنش، فراوانی و تنوع علفهاي هرز در مزارع گندم در هر منطقه، در برنامهریزي کنترل علفهاي هرز حائز اهمیت بوده و کارشناسان بر اساس این اطلاعات می توانند تصمیمات دقیق تري جهت مدیریت پایدار علفهاي هرز در آن منطقه اتخاذ نمایند. همچنین توزیع و مصرف سموم علفکش در هر منطقه باید بر مبناي اطلاعات دقیق فلور علفهاي هرز صورت پذیرد
بر اساس داده هاي مربوط به تراکم و فراوانی علفهاي هرز مزارع و تداوم این علفهاي هرز در طی سالهاي مختلف در هر منطقه، می توان استنباط دقیق تري از وضعیت گونههاي مقاوم به علفکش ها و دلایل بروز این مقاومت نیز داشت. استان فارس در طول دهههاي اخیر از جمله بزرگترین استانهاي تولید کنندهي گندم در کشور بوده است و در شهرستان جهرم نیز گندم به عنوان اصلی ترین محصول زراعی پاییزه محسوب می شود. هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و تعیین غالبیت گونههاي مختلف علفهاي هرز مزارع گندم آبی و در مرحله شیري شدن دانه گندم در بخش مرکزي شهرستان جهرم بود.
مواد و روشها
پژوهش حاضر در بخش مرکزي شهرستان جهرم - عرض جغرافیایی 28 درجه و 49 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 53 درجه و 56 دقیقه شرقی - در طی سال زراعی 1397-98 انجام شد. جهرم داراي اقلیم گرم و خشک با متوسط بارندگی سالیانه 289 میلی متر است. تعداد 11 مزرعه گندم آبی در مناطق مختلف بطور تصادفی انتخاب شدند و در اواخر مرحله شیري شدن دانه - زادوکس - 79 مورد بررسی قرار گرفتند.
براي نمونهگیري از علفهاي هرز از الگوي W در مزارع استفاده شد بدین صورت که به ازاي هر هکتار سطح مزرعه تعداد 5 کوادرات 0/5 ×0/5 متري انداخته شد و در هر کوادرات علفهاي هرز به تفکیک گونه شناسایی و شمارش شدند. سپس شاخص هایی از قبیل فراوانی نسبی گونه، یکنواختی نسبی مزرعه، میانگین نسبی تراکم و شاخص نسبی غالبیت با استفاده از فرمول هاي مربوطه محاسبه گردیدند
فراوانی هر علف هرز نشان دهندهي نسبت مزارع داراي گونه ي علف هرز خاص به کل مزارع بررسی شده بود. یکنواختی مزرعه بیانگر درصد کوادرات-هاي نمونه برداري شده آلوده به گونه k بوده که تخمینی از فضاي اشغال شده توسط علف هرز می باشد. میانگین تراکم بیانگر میانگین تعداد گیاه در متر مربع در مزارع مورد بررسی می باشد. شاخص غالبیت نیز از حاصل جمع فراوانی گونه، یکنواختی مزرعه و میانگین تراکم گونه محاسبه گردید. کلیه ي صفات مذکور در پژوهش حاضر بصورت نسبی گزارش شدند.
نتایج و بحث
بطور کلی در کل مزارع گندم مورد بررسی، تعداد 23 علف هرز مختلف متعلق به 10 خانواده گیاهی شناسایی شد - جدول - 1 که 21/7 درصد از کل علفهاي هرز، باریک برگ و 78/3 درصد پهن برگ بودند. مهمترین خانوادههاي گیاهی به ترتیب Poaceae - با پنج گونه - و خانوادههاي Fabaceae، Asteraceae و Brassicaceae - هر یک با چهار گونه - بودند. فراوانی بیشتر علف هاي هرز خانواده Poaceaeاحتمالاً به علت شباهت فنولوژیکی و نیازهاي تغذیه اي این گروه از علف هاي هرز با گندم می باشد.
مهمترین علفهاي هرز باریک برگ به ترتیب چچم، یولاف وحشی، جو دره و علف قناري به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 63، 39، 31 و 23 و مهمترین علفهاي هرز پهنبرگ به ترتیب پنیرك، خردل وحشی، گلرنگ وحشی و شاه افسر زرد به ترتیب با شاخص غالبیت نسبی 25، 16، 13 و 11 بودند - جدول . - 1 علف هرز چچم در تمام مزارع و علف هرز یولاف وحشی در 90 درصد مزارع مورد بررسی مشاهده شد که نشان میدهد این علفهاي هرز در مزارع گندم شهر جهرم مشکل آفرین میباشند.
به عبارت دیگر، این گونهها نسبت به روشهاي کنترلی که توسط کشاورزان منطقه استفاده میشود متحمل بوده و با قدرت تکثیر بالایی که دارند بطور گسترده اي در اغلب مزارع حضور دارند. وجود تودههاي مقاوم علفهاي هرز چچم و یولاف وحشی در کشور از چندین سال قبل گزارش شده است که علت آن مصرف متوالی و مدیریت نشدهي علفکشهاي بازدارنده استیل کوآنزیم آ کربوکسیلاز در طی سالهاي گذشته در مزارع گندم بوده است لذا به نظر می رسد یکی از دلایل شیوع علف هاي هرزمذکور در مزارع مورد بررسی، احتمالاً وجود تودههاي مقاوم به علف کش باشد.
از طرف دیگر، این احتمال وجود دارد که با توجه به اعمال تحریم هاي ایالات متحده آمریکا بر علیه کشور و کاهش تجارت شرکت هاي معتبر دنیا با ایران، کیفیت علفکش هاي وارداتی نیز کاهش یافته باشد. لذا لازم است علاوه بر بررسی مقاومت علفهاي هرز، کیفیت علفکش هاي موجود در بازار شهرستان جهرم از نظر میزان ماده موثره و میزان تأثیرگذاري آنها مورد ارزیابی قرار گیرند و در عین حال نظارت بر شرکتهاي وارد کننده و توزیع کننده تشدید شده و همچنین در صورت لزوم در دز توصیه شدهي علفکش ها به کشاورزان نیز تجدید نظر صورت پذیرد.
از طرف دیگر، تنوع گونهاي علفهاي هرز در مزارع گندم به نحوهي مدیریت مزرعه توسط کشاورز نیز بستگی دارد، لذا ارائهي توصیههاي ترویجی به کشاورزان منطقه در زمینهي رعایت تناوب زراعی صحیح، استفاده از علفکش هاي با مکانیزم عمل متفاوت، کنترل به موقع علفهاي هرز، تنظیم سمپاش، استفاده از کودهاي دامی کاملاً پوسیده و غیره می تواند در به تعویق انداختن پدیده مقاومت به علفکش و همچنین کاهش سرعت پراکنش علفهاي هرز در بین مزارع منطقه نقش موثري داشته باشد.
جدول -1 فراوانی نسبی، یکنواختی نسبی ، میانگین نسبی تراکم و شاخص نسبی غالبیت علفهاي هرز شناسایی شده در مزارع گندم آبی جهرم
