بخشی از مقاله
چکیده
منطقه مورد مطالعه کوه سیاه در شمال سبزوار و در شمال شرق زون ساختاری ایران مرکزی قرار دارد. بخش گوشتهای افیولیت کوه سیاه عمدتاً شامل هارزبورژیتها، دونیتها و لرزولیتها هستند. بافت این سنگها غالبا گرانوبلاستی و پورفیروکلاستی است. میانگین عدد کروم و عدد منیزیم به ترتیب در کروماسپینلهای هارزبورژیتها 0/80 - و - 0/36، دونیتها 0/78 - و - 0/40 و لرزولیتها 0/15 - و - 0/73 هستند. مقدار تیتان اسپینل در همه نمونهها مشابه بوده و دارای TiO2 کم هستند. شیمی کانیهای کروماسپینل پریدوتیتهای بخش گوشتهای کوه سیاه، حاکی از آن است که ژنز این مجموعه سنگی در یک محیط سوپراسابداکشن تکامل یافته و حاصل از فرورانش رو به شمال دریا/اقیانوس سبزوار در پاسخ به همگرایی بین پلیتهای خرد قاره شرق ایران مرکزی و البرز - توران - گسترش یافته است.
کلیدواژه: اسپینل، پریدوتیت، سوپراسابداکشن، سبزوار، ایران.
مقدمه
کمربند افیولیتی سبزوار با طول تقریبی 150 کیلومتر در شمال شرق ایران و شمال شهرستان سبزوار واقع شده است - شکل . - 1 واحدهای سنگی موجود در این افیولیتها شامل 2 گروه افیولیتی و غیر افیولیتی میباشند. از مهمترین واحدهای افیولیتی میتوان پریدوتیتها را نام برد که توسط سنگهای رسوبی و آتشفشانی محصور شدهاند. باتوجه به اهمیت پترولوژیکی و زمینشناسی اقتصادی، مطالعات بسیاری در این منطقه صورت گرفته است که از جمله آنها می-توان به - علوی تهرانی، 1975؛ افتخارنژاد، 1978؛ جلالی، 1998؛ بربریان، 1981؛ دادگر، 1391 و ... - اشاره کرد.
شفایی مقدم و همکاران - 2014 - با بررسی مشخصات ژئوشیمیایی و ایزوتوپهای Sr-Nb-Pb در منطقهی سبزوار نشان دادهاند که سنگهای ماگمایی این منطقه تحت تاثیر یک منطقه فرورانش و در یک حوضه کمانی- اقیانوسی تشکیل شدهاند. از ترکیب شیمی اسپینل میتوان جهت پی بردن به فرآیندهای ذوب بخشی در پریدوتیتهای گوشتهای استفاده کرد. کانی اسپینل یک کانی پایدار و مقاوم در برابر دگرسانی بوده که ترکیب عناصر آن در برابر دگرسانی چندان تغییر نمی-کند. در این مقاله به بررسی سنگنگاری و کانیشناسی نمونههای پریدوتیتی با استفاده از شیمی اسپینل به منظور تعیین موقعیت زمینساختی و ژنز پریدوتیتهای کوه سیاه سبزوار بر اساس دادههای جدید، پرداخته شده است.
بحث:
بر اساس مشاهدات و مطالعات میکروسکوپی، واحدهای سنگی سکانس گوشته ای سبزوار شامل: دونیت ها، هارزبورژیت ها و لرزولیت ها میباشند. دونیت ها به صورت دایک و لایهای همراه با هارزبورژیت ها و لرزولیت ها دیده می شوند. الیوین در این سنگ کانی اصلی بوده، در برخی نمونه ها به صورت سالم و بدون آلتراسیون، اما در بیشتر نمونه ها، به سرپانتین آلتره شدهاند. هارزبورژیت ها بخش اعظم سکانس گوشته ای افیولیت سبزوار را تشکیل میدهند. الیوین و ارتوپیروکسن از جمله کانی های اصلی و کلینوپیروکسن و اسپینل از جمله کانیهای فرعی هارزبورژیتهای منطقه هستند که درصد کمتری را به خود اختصاص می دهند - شکل2، الف و ب - .
بافت این سنگ ها عمدتا پورفیروکلاستی و در برخی موارد گرانوبلاستی می باشد. لرزولیت ها نیز به مقدار کمتر و بیشتر در بخش های مرکزی منطقه مشاهده میشوند. کانی اصلی این سنگ ها الیوین، ارتوپیروکسن و کلینوپیروکسن و به همراه اسپینل - شکل3، الف و ب - و گاهی پلاژیوکلاز هستند. این واحد نیز ویژگیهای مانند هارزبورژیتها را داشته، فقط درصد کلینوپیروکسن آن ها بیشتر می باشد. از مهمترین ویژگی لرزولیت ها وجود اشکال کروی شکل می باشد که غنی از تجمعات کلینوپیروکسن بوده و تصور می شود که توده های نفوذی قدیمی یا مذاب های در حال تراوش از گوشته ای بوده باشد که اکنون در اثر تغییر شکل گوشته حالت هماهنگ پیدا نمودهاند - شکل3، ج و د - .افیولیتها مجموعه سنگهایی متشکل از سنگهای اولترامافیک و رسوبی هستند که در زمان بسته شدن اقیانوس از طریق روراندگی برروی سطح زمین جای میگیرند و هرکدام از این سنگها نشاندهنده اطلاعاتی از تشکیل پوسته، تکامل، بسته شدن پوسته اقیانوسی و کوهزایی بعد از آن میباشند.
شیمی کروم اسپینلها
اسپینلها به عنوان کانیهای فرعی در پریدوتیتهای کمپلکسهای افیولیتی واقع میشوند و رنج ترکیبی وسیعی نشان میدهند که بازتابی از منشاء ماگمایی اولیه و یا ثانویه آنها هستند. اسپینلها کانیهای پایدار و مقاوم در برابر دگرسانی بوده و شاخص قابل اطمینانی هستند زیرا که ترکیب آنها در برابر دگرسانی چندان تغییر نمیکند
