بخشی از مقاله
چکیده
کاریکلماتورنویسی شیوهاي نو در ادبیات فارسی است که به عنوان شگردي ادبی، قدمتی طولانی دارد اما به عنوان قالبی مستقل از سال - 1346 - توسط پرویز شاپور و با گوشه چشمی به جملات قصار غرب وارد ادبیات فارسی شد. این نام به پیشنهاد احمد شاملو، بر جملات کوتاه و طنزآمیز شاپور گذاشته شد. پیشینهي این شیوه به ادبیات طنز میرسد و در میان کوتاه نوشتهها به »طرح« نزدیک است، با این تفاوت که کاریکلماتورها برخلافرحط الزاماً جنبهي توصیفی ندارند. در هشت مجموعه کاریکلماتور پرویز شاپور به عنوان پیشرو این قالب طنز، نقش صور خیال - تشبیه، استعاره، مجاز و کنایه - حدود - 33/90% - بوده است.
شاپور در نوشتههایش سبکی مخصوص به خود دارد، به گونهاي که بعد از خواندن و آشنایی کامل با مجموعههاي وي، به احتمال زیاد، نوشتههایش حتی بدون نام، قابل تشخیصاند. ارزش کار شاپور در پدید آوردن و رواج شیوهاي نو در ادبیات فارسی است اما در مقایسه با بعضی کاریکلماتورنویسان بزرگ امروزي، نوشتههاي وي ابتدایی و ضعیف است. در این مقاله هدف ما بررسی بسامد صور خیال ذکر شده؛ در آثار شاپور است.
-1 مقدمه
یکی از اهدافی که در ادبیات معاصر ما قابل اهمیت است ؛ آشنایی هر چه بیشتر مردم سرزمینمان با ادبیات معاصر و پیوند با پدید آورندگان آثار این دوره است. یکی از این آثار ارزشمند، مجموعه کاریکلماتورهاي پرویز شاپور است. شاپور در این هشت مجموعه، با زبانی ساده و طنز، جملاتی زیبا و متنوع آفریده و با خلاقیت در استفاده از صنایع بیانی و بدیعی و رسیدن به شیوهاي نو در استفاده از آنها، به سبکی خاص خود رسیده است.
وي از صنایع بدیع معنوي بیشتر بهره برده است و با خلاقیت در کاربرد آنها به بالا رفتن ارزش آثار خود کمک کرده است. او از بیان تشبیه و استعاره به شکل اضافی براي ترکیب آفرینی استفاده کرده است و مجاز از نوع اسناد مجازي هم سهم بالایی از آثار او را به خود اختصاص داده است. شاپور از کنایه و ایهام،به شکل تلفیقی و به شیوهاي جدید و به سبک خاص خود ، استفاده کرده است.
-2 بحث و بررسی
-1-2 زندگی نامه شاپور
پرویز شاپور طنزنویس و کاریکاتوریست ایرانی، متولد پنجم اسفند - 1303 - ، در قم به دنیا آمد و مرداد - 1378 - زندگی را وداع گفت و در قطعه هنرمندان تهران، به خاك سپرده شده. شهرت شاپور به دلیل نگارش نوشتههاي کوتاه و طنزآمیز اوست که سال - 1346 - در نشریه خوشه به سردبیري احمد شاملو » کاریکلماتور« نامگذاري شدند.
شاپور هشت مجموعه کاریکلماتور دارد که سال - 1350 - اولین آنها چاپ شد که شامل طرحها و نوشتههاي او از سال 37 تا 50 بود و توسط انتشارات نمونه به چاپ رسید. و هشتمین و آخرین مجموعه وي سال - 1382 - با عنوان »پایین آمدن گربه از درخت« به همت انتشارات مروارید چاپ شد. میتوان شاپور را متفکري طنزگو دانست. او به خیلی چیزها دقیق و عمیق فکر میکرد و با زبانی ساده و طنز بیانشان میکرد.
-2-2 کاریکلماتور چیست؟
کاریکلماتور شیوهاي ادبی است که در دوره معاصر وارد ادبیات فارسی شده است. این شیوه به عنوان شگرد ادبی قدمتی طولانی دارد؛ اما استقلال خود را در سال - 1346 - به دست آورد. سال - 1346 - شاملو بر جملات مخصوص شاپور که در مجلات آن زمان چاپ میشد، نام کاریکلماتور نهاد و از آن پس، این نوع ادبی هویتی مستقل یافت و پس از آن تا به امروز طرفداران خود را یافته و با گذشت زمان و با توجه به شرایط زندگی امروز و مشغلهها و درگیريهاي آدمی و بالتبع کم حوصله شدن، این شیوه که ایجاز و طنز از ویژگیهاي اساسی آن میباشد؛ طرفداران بیشتري به خود جذب کرده است.
چرا که وقتی جملهاي کوتاه باشد و در عین حال با شوخ طبعی همراه باشد انسان بیحوصلهي امروز را که حوصلهي خواندن یا شنیدن حرفهاي طولانی را ندارد، به خود میکشاند و با نشاندن لبخندي بر لبانش، با او همدردي میکند و اینگونه است که ، این نوع ادبی هر روز پیروان بیشتري مییابد. براي این شگرد ادبی تعاریفی ارائه شده که آنچه از همهي آنها دریافت میشود این است که: کاریکلماتور جملاتی کوتاه و طنز هستند که در آن نویسنده با دیدگاهی متفاوت به دنیا مینگرد و طنز و ایجاز از ویژگیها اصلی آنها به شمار میآید.
-3-2 کاریکلماتور و طنز
کاریکلماتور یکی از قالبهایی است که زیر مجموعهي »طنز« قرار میگیرد و از آنجا که شاپور در این نوع ادبی - طنز - ، تقریباً ابداع کرده است و شاخهاي جدید را وارد ادبیات فارسی کرده، این قالب و شکل ابداعی،سبک خاص او به شمار میآید و شاپور به عنوان مبدع این سبک است. از نظر منتقدان فرنگی طنز به دو نوع رسمی یا مستقیم و غیر رسمی تقسیم میشود.
در انواع ادبی دکتر شمیسا این تقسیمبندي اینگونه بیان میشود: »در طنز مستقیم سخنگو اول شخص است. این »من« ممکن است مستقیماً با خواننده سخن بگوید و یا با واسطهيکس دیگري که در اثر، مطرح است و اصطلاحاً حریف نامیده میشود. در طنز مستقیم دو نوع اثر در ادبیات غربی معروف است که عنوان آنها از اسم طنزنویسان معروف رومی، هوراس و جوونال گرفته شده است. در طنز هوراسی، سخنگو فردي مؤدب و زیرك است که با طنزهایش بیشتر باعث سرگرمی و تفریح است تا خشم و رنجش. زبان او نرم و ملایم است و گاهی خودش را به سخره میگیرد و هدف انتقاد قرار میدهد.
در طنز جوونالی، سخنگو یک معلم جدي اخلاق است. سبک و زبانی موقر دارد، مفسدههاو خطاها را که به نظر او کاملاً جدي هستند، بدون گذشت، مطرح میکند و باعث تحقیر و رنجش میشود. برخی از طنزهاي دکتر جانسون از این قبیل است اما طنز غیر مستقیم، طنزي است که در آن قهرمانان اثر، خود و عقاید خود را به سخره میگیرند. گاهی هم نویسنده با تفسیرهاي خود و با سبکی روایی، جریانات را مسخرهتر نشان میدهد.
در این شیوه، گروهی از شخصیتهاي وراج پرحرف که فخرفروش و متفاضلند و نمایندگان نحله هاي مختلف فکري و فلسفی محسوب میشوند؛ طی مکالمات و بحثهاي گستردهيخود که معمولاً در یک مجلس صورت میگیرد عقاید و آراء و نقطه نظرهاي روشنفکرانهي دیگران را به نفع خود به باد انتقاد و مسخره میگیرند. ولتر از این قبیل است.«
- شمیسا، - 240- 239 :1386 بنابراین میتوان کاریکلماتور را در این تقسیمبندي، جزء طنز مستقیم هوراسی بدانیم؛ چرا که سخنگوي کاریکلماتور هم فردي زیرك و مؤدب است و در سخنانش گرچه صرفاً قصد سرگرمی و تفریح ندارد، اما قصد رنجش کسی را هم ندارد. طنز بخش گستردهاي از ادبیات جهان را به خود اختصاص داده؛ اما در دوره معاصر به عنوان نوعی مستقل ادبی شناخته میشود و طنزپردازان بزرگی با آثار طنز خود به شهرت رسیدهاند. طنز به عنوان نوع مستقل ادبی به گونههاي مختلف ظاهر میشود: «میتواند تصویري، تمثیلی، داستانی و ژورنالیستیک باشد. طنز میتواند از رمان چند صفحهاي تا طنز یک جملهاي - کاریکلماتور - قالب اختیار کند. طنز میتواند به شکل نمایشنامه، فیلمنامه، فیلم کارتونی، نیمه نمایشی، نیمه روایتی و خلاصه در هر کسوتی ارائه شود.
