مقاله شناسایی شاخص های مؤثر بر مکان گزینی پل عابر پیاده جهت تسهیل پیاده رویی

بخشی از مقاله

چکیده

مکانیابی مناسب تسهیلات شهری، از جمله عواملی است که در برنامهریزی و مدیریتشهری باید بدان توجه نمود تامین رفاه شهرنشینان، از طریق ایجاد محیطی بهتر، مساعدتر، سالمتر، آسانتر، موثرتر و دلپذیرتر همراه با آیندهنگری خاصی است که بایستی در جهت توسعه آینده شهر را تامین شود. احداث گذرگاهای غیرهمسطح از جمله پل عابر پیاده موجب تسهیل پیادهرویی و دسترسی آسان عابرین به نواحی مختلف و ایمنی عابرین پیاده در گذر از عرض معابر مختلف شهری می گردد.

انتخاب محل مناسب برای احداث پل عابر یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان ومجریان طرحهای ترافیکی است. مکان یابی مناسب باعث جذب حداکثری عابران می شود در حالیکه انتخاب مکان نامناسب ممکن است باعث هدر رفتن سرمایه ای شود که برای ساخت پل بکار گرفته شده است، بنابراین شناخت مکان و شاخصهای مؤثر بر مکانیابی این تسهیلات بسیار اهمیت دارد.

عوامل و شاخصهای زیادی در مکانگزینی پلهای عابر پیاده مؤثرند از جمله حجم وسایل نقلیه، حجم عابر پیاده، سرعت وسایل نقلیه، زمان مورد نیاز برای عبور، مشخصات هندسی مقطع، فاصله از گذرگاه عرضی مجاور، اطلاعات تصادفات و کاربری زمین اطراف پل عابر میباشد، شناسایی این عوامل و شاخصها در کارایی و مکانیابی بهینهی این تسهیلات بسیار مژثر است و هرچه فراوانی این شاخصها بیشتر باشد مکانیابی بهتر و بهینهتر خواهد بود. در این پژوهش سعی کردهایم، شاخصهای مؤثر در مکانگزینی پلهای عابر شناسایی و به صورت جداگانه مطالعه کنیم.

مقدمه

استفاده گسترده از اتوموبیل در جوامع صنعتی سبب تغییر سیستم های شهرسازی گردید. این امر موجب شد مهندسین شهرسازی اولویت را به وسایل نقلیه دادند. پس از پایان جنگ جهانی دوم رویکرد جدیدی در شهرسازی شکل گرفت، این جنبش ایجاد فضای اختصاصی عابرین پیاده و اولویت دادن به آن را مد نظر قرار داد. پل عابر پیاده یکی از این دستاوردها است .[1]

پیادهروی سادهترین نوع جابجایی بین مبداء و مقصد بوده است، و تنها گونهای از حملونقل است که بصورت مستقل و غیروابسته به هیچگونه ابزاری یا وسیلهی خارجی امکانپذیر میباشد.[1] شهر محل زندگی و ارتباط انسانها با یکدیگر است و احساس ایمنی در خیابانهای آن شاخصی برای درک وضعیت احترام اجتماعی افراد شهر است. بنابراین، اهمیت ایمنی پیادهها بسیار فراتر از خسارات ناشی از تصادفات است.[3]

پیادهروی به دلیل انعطافپذیری ذاتی تنها شکل حمل ونقل است که قابلیت عملکرد در مسیرهای کوتاه و پراکنده را دارد. پیمایشهای مربوط به میزان تولید و جذب سفرها نشان دادهاند که تقریبا 90 درصد از سفرهای داخلی این محدودهها به شکل پیادهروی انجام میشود .[4] گذرگاه های عرضی غیر هم سطح که تردد پیاده و سواره را به صورت عمودی جدا می کنند، به عنوان وسیله ای برای تسهیل سیستم پیاده روی احداث میشوند.

سابقه ایجاد پل های عابر در ایران به بیش ازپنجاه سال میرسد. در این مدت پل های متعددی در گذرگاه های عرضی مناطق پر رفت و آمد احداث شده اند که بسیاری از آنها توانسته اند جایگاه خود را بیابند. به گونه ای که حتی معدودی از آن ها را میتوان پل های متروک نامید. ناکارایی پل ها نه به یک عامل بلکه به مجموعه ای از علل و عوامل مربوط می شود که روند مکانیابی ، طراحی و نصب پل را در بر می گیرد.

گمان می رود در پلهایی که کارایی چندانی ندارند ، مسئله مکان یابی بسیار تعیین کننده و حساس باشد ؛ حساس از این جهت که با توجه به ویژگیهای فرهنگی و روان شناختی عابران ، اختلاف مکان یابی حتی در حد چند متر نیز به میزان زیادی در کارایی آنها موثر است . معمولا پلهایی که در بزرگراهها احداث شده اند ، به علت اینکه گزینه دیگری برای عبور از خیابان وجود ندارد ، دارای کارایی بالایی هستند . ولی پلهای واقع در مکانهایی که راه دیگری هم برای عبور عابران وجود دارد ، معمولا کارایی چندانی ندارند .

در این ارتباط تعیین شاخصها و معیارهای مؤثر در مکانگزینی پلهای عابر، در سطح شهرهای ایران فعالیت علمی وعملی قابل توجهی صورت نپذیرفته است. با این وجود، می توان چنین اظهار داشت که از علل مهم آشفتگی و اختلالات ناهمگون ترافیک پیاده و سواره بویژه در مراکز شهری بی توجهی به کم و کیف عبور عابرین پیاده از عرض خیابان از نقطه نظر طراحی، آموزش بر مبنای تقویت الگوهای رفتاری مطلوب وتقلیل الگوهای رفتاری نامطلوب و نیز ارتقای سطح آگاهیهای اجتماعی می باشد.[5]

از جمله فعالیتهای اندکی که در زمینه پلها عابر پیاده در ایران انجام شده است میتوان به کارهای زیر اشاره کرد: در گزارشی به نام ضوابط جانمایی و احداث پلهای عابر پیاده که توسطسازمان شهرداریهایکشور [6]، منتشر شده است، معیارهایی از قبیل حجم وسیله نقلیه و حجم تردد عابر پیاده، کاربری، مشخصات مقطع، تصادفات و سرعت وسیلهنقلیه به عنوان پارامترهای تعیین مکان بهینه گذرگاه غیرهمسطح عابر پیاده تعیین شدهاند.

حسن پور و صفارزاده[7] در مطالعه ای پیشنهاد کرده اند که در صورت طراحی، حفظ و نگهداری تسهیلات عابران پیاده به صورت مناسب، شهروندان تمایل بیش تری به پیاده روی نشان داده و در نتیجه تعداد سفرهای پیاده افزایش می یابد. در طراحی تسهیلات عابر پیاده و ازجمله پلعابر پیاده، عواملی نظیر ویژگی ها و مشخصات محل، تراکم کاربری زمین در منطقه، مبدا و مقصد سفرها، میزان استفاده عابران از تسهیلات و همچنین تعیین میزان افزایش استفاده از تسهیلات عابر پیاده در صورت اصلاح و بهبود اینگونه تسهیلات بایستی مد نظر قرار گیرد.

حاجی حسینلو و همکاران[8] در پژوهشی با عنوان مکانیابی گذرگاه عرضی غیرهمسطح عابر پیاده با استفاده از نرمافزار Arc GIS در شبکههای ترافیکی درونشهری - پارامترهای تاثیرگذار در مکانیابی گذرگاه غیرهمسطح از قبیل حجم وسایل نقلیه، حجم عابر پیاده، سرعت وسایل نقلیه، زمان مورد نیاز برای عبور، مشخصات هندسی مقطع، فاصله از گذرگاه عرضی مجاور، اطلاعات تصادفات و کاربری زمین اطراف مورد بررسی قرار داده است و به این نتیجه رسیدهاند ارتباط قویی و مستقیمی بین حجم عابر پیاده تصادفات عابرپیاده و حجم وسایل نقلیه با احتمال انتخاب گذرگاه غیرهمسطح وجود دارد و همچنین استفاده از نرمافزار Arc GIS یک روش مناسب در زمینه مکانیابی گذرگاههای عابر پیاده میباشد.

تحقیق دیگری توسط سادات حسینی و همکاران [9] باعنوان تحلیل میزان تاثیر احداث گذرگاههای عابر پیاده بر میزان تصادفات آنها صورت گرفته است که به این نتیجه رسیدهاند، احداث پلهای عابر پیاده تا حدود39 درصد تلفات انسانی تصادفات جاده برون شهری را کاهش داده است. در تحقیق پیشرو سعی شده است با استفاده از تحقیقات کتابخانهای و پژوهشی شاخصها و عوامل مهم و اساسی در مکانگزینی پلها را مشخص کنیم و به بررسی و مطالعه هر یک بپردازیم.

بدنه اصلی مقاله شاخصهای مکانیابی پلهای عابر

با وجود تفاوت های موجود در ضوابط مکانیابی گذرگاه های عابر پیاده در کشورهای مختلف، اگر با دقت به روش ها و پارامترهای مورد استفاده توجه شود، این نتیجه حاصل می شود که در اکثر روش های معرفی شده، پارامترها تقریبا یکی است. اما شیوه بیان و محدودیتهای اعمال شده برای پارامترها در آیین نامهها و مطالعات مختلف تحت شرایط گوناگون متغیر است. هر چند تعداد پارامترهای مفروض بیشتر شود، از طرفی دقت مکانیابی بیشتر خواهد شد واز طرف دیگر، پروسه تحلیل وارزیابی پیچیده تر خواهد گردید. در مجموع می توان پارامترهای موثر در مکانیابی گذرگاه غیر همسطح عابر را به شرح ذیل عنوان نمود:

حجم عابر پیاده

در محل هایی که دارای حجم تردد بالای عابران پیاده باشند و تعداد تصادفات وسایل نقلیه موتوری با عابران پیاده نیز در آن قابل توجه باشدو محل هایی که تعداد زیادی عابر پیاده نیاز به تردد در کاربری های مختلف زمین دارند، مکانگزینی پل عابر پیاده در آنجا ضرورت مییابد، مانند محدوده مدارس یا مناطق مسکونی واقع در مجاورت مراکز تفریحی یا تجاری و ایستگاه های حمل و نقل عمومی واقع در مجاور آنها. حداقل حجم متوسط ساعتی عبور عابر پیاده از عرض معبر در 4 ساعت اوج متوالی برابر با 200 عابرباشد. - هر خردسال، سالمند و ناتوان معادل2/5 نفر عابرمحسوب می گردد - .

نکته:اگر حجم متوسط ساعتی عبور عابر پیاده از عرض معبردر 4 ساعت اوج متوالی بیش از 600 نفر باشد، ضرورت احداث پل عابر مکانیزه باید مورد بررسی قرار گرفته و موضوع در کمیته مربوطه مطرح گردد.[6] در اینجا میتوان گفت که حجم عابر پیاده رابطهی زیادی با نوع و تراکم کاربریها دارد چراکه برخی از کاربریها دارای تقاضا و جمعیت زیادی است و برخی از کاربریها افراد زیادی را جذب نمیکنند و حجم تردد بالایی ندارند، بنابراین به نوع و تراکم و سایر ویژگیهای کاربری اراضی در حجم تردد عابر پیاده تاثیرگذارند.

حجم وسایل نقلیه یا حجم ترافیک

یکی از اطلاعاتی که برای بررسی ضرورت احداث پل های عابر پیاده در یک معبر مورد بررسی قرار می گیرد، آمار حجم عبور وسایل نقلیه می باشد حجم ترافیک یعنی تعداد وسیلهنقلیهای است که در واحد زمان - ساعت - ، از یک مقطع راه میگذرد.[3] آمار عبور و مرور وسایل نقلیه از اساسیترین و مهمترین آمارهای مورد نیاز در مدیریت حملونقل است. برنامهریزی توسعه و بهسازی راهها، ارزیابی منافع اقتصادی پروژههای مرتبط با راه و حملو نقل، مکانیابی امکانات و خدمات رفاهی در طول شبکه راهها، بررسی شرایط ایمنی عبورو مرور و... همه نیازمند داشتن اطلاعاتی از تردد محور است.[10]

نوع کاربری زمینهای مجاور

گذرگاه عرضی غیر همسطح از جمله تسهیلات پیاده روی است که بر مبنای جداسازی عمودی تردد پیاده و سواره به صورت زیرگذر یا روگذر احداث می شود. گذرگاه غیر همسطح به عنوان گزینه ای با کمترین تداخل حرکت عابر با ترافیک عبوری در بسیاری موارد از ایمن ترین و مطمئن ترین گزینه هاست.[11] احداث گذرگاهای غیرهمسطح از جمله پل عابر پیاده موجب تسهیل پیاده رویی و دسترسی به کاربری های مجاور و افزایش ایمنی تردد برای عابرین می گردد. احداث پل عابر پیاده هزینه بسیاری را طلب می کند بنابراین شناخت مکان و عوامل استاندارد وموثر در کارایی مناسب این تسهیلات بسیار اهمیت دارد.

انتخاب محل مناسب برای احداث پل عابر یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان و مجریان طرحهای ترافیکی است. مکانیابی مناسب باعث جذب حداکثری عابران می شود در حالیکه انتخاب مکان نامناسب ممکن است باعث هدر رفتن سرمایه ای شود که برای ساخت پل بکار گرفته شده است. با توجه به محدودیتهایی چون هزینه، تجهیزات مورد نیاز و منظر شهری، مکانیابی مناسب موقعیت احداث گذرگاههای غیرهمسطح از نظر مدیریت شهری حائز اهمیت است.[12] توزیع کاربری های اطراف یک معبر که موجب عبور عرضی از خیابان می گردند در مکانیابی پل عابر پیاده موثر می باشد.

در صورت وجود کاربری های زیر در اطراف یک معبر امکان سنجی احداث پل عابرپیاده در محدوده آنها قابل بررسی می باشد: مدارس و مراکز آموزشی، فرهنگسراها، بیمارستان، مراکز معمولین، کمتوان وسالمندان، پارک ها، ایستگاهای وسایل نقلیه عمومی و پایانه ها، مجتمع های مسکونی همچنین در صورت قطعی شدن ضرورت احداث پل های عابر پیاده در اطراف مراکز جمعیتی، مراکز معلولین، سالمندان و بیمارستان ها، مکانیزه شدن پل ها می تواند بررسی شود. در مکانیابی پل های عابر پیاده و توزیع انها در طول یک معبر ملاحظاتی نظیر هماهنگی آنها با ایستگاه های حمل و نقل عمومی نظیر ایستگاههای اتوبوس، مترو و غیره باید لحاظ گردد. امتیازدهی برای اولویت بندی نصب پل بر عهده کمیته ساماندهی تردد عابر پیاده می باشد.[6]

چگونگی تفکیک حرکت عابرین پیاده از وسایل نقلیه در مناطق شهری و همچنین نحوه احداث گذرگاهای عرضی - روگذر و زیرگذر-همسطح - در مناطق شهری و بیرون شهری شاخص مناسبی جهت تامین ایمنی حرکت عابرین میباشد برای تخصیص کل یا قسمتی از مسیر سوارهرو تفکیک آن در محلهای پرتردددر داخل شهری پس از انجام مطالعات آماری جامع در وضعیت موجود تعداد عابرین، سرعت حرکت عابرین، تعداد تصادفات و زمان تاخیر و همچنین نرخ ارتقاء  ایمنی عبور عابرین و افزایش سرعت حرکت عابرین و رونق تجاری پیشبینی شده در اقتصاد محلی بشرط اینکه طول مسیر از 400 متر تجاوز نکند اقدام میشود.[13]

کاربریهای آموزشی، درمانی، فرهنگی، پارک و فضای سبز، مسکونی، تجاری کاربریهایی میباشند که تردد و جابجایی با توجه به نیازهایی افراد جامعه به این کاربریها زیاد میباشد و افراد برای مراجعه به این کاربریها نیازمند تسهیل شبکههای عبورو مرور و تردد عرضی خیابان میباشند. بیشترین اهمیتی که از بین کاربریها در مکانیابی پل عابر باید بدان توجه شود کاربری آموزشی میباشد زیرا استفادهکنندگان و کاربران زیادی را بوجود میآورد.

پلهای عابر موجود در محدوده مورد مطالعه نیازمند بررسی بیشتری میباشند. در مکانگزینی اینپلها کمتر به وابستگی کاربریهای موجود در دو سمت توجه شده است اما کاربری موجود در یک سمت شامل کاربریهای مهم و نیازمند بودهاند این کاربریها شامل آموزشی، درمانی/بهداشتی، خدمات اجتماعی و فرهنگی، پارک/فضای سبز و مسکونی میباشند.

در شهر یزد توسعه افقی زیاد و تمایل به پیادهروی زیاد میباشد، اما تسهیلات پیادهرویی از جمله پیادهروهای مناسب، نبود مسیرها مخصوص دوچرخهسواری، نبود BRT و سیستم اتوبوسرانی سریع-السیر و پیشرفته میباشد. بر اساس مطالعات بینالمللی وسیعی که در روی رانندگان مختلف انجام گرفته، زمان تصمیمگیری برای محاسبهی فاصله دید توقف، با عکسالعمل مشخص رانندگان - ترمزگیری - ، برابر 2/5 ثانیه اختیار میشد. در وضعیتهای پیچیدهتر که رانندگان ناچار به درک وضعیت خود و انتخاب نوع عکسالعمل است، زمان تصمیمگیری بسیار بیشاز این مقدار گرفته میشود.

در سرعتهای زیادتر رانندگان هوشیارترند و در نتیجه مدت زمان تصمیمگیری آنها کوتاهتر است. البته باید توجه داشت که با سرعت زیادتر، در مدت زمان مساوی، وسیله نقلیه فاصلهی بیشتری را طی میکند. بنابراین، فاصلهای که وسیلهنقلیه در طول زمان تصمیمگیری طی می کن، در سرعتهای زیاد بسیار بیشتر از سرعتهای کم است و به همین دلیل است که در سرعتهای زیاد رانندگان با تمرکز بیشتری رانندگی میکنند.[3] یکی از عوامل تصادف، پایین بودن قابلیت رویت عابرین پیاده بدلیل ازدحام خودروهای پارک شده در اطراف کاربریهای خاص می-باشد.[14] %3 تصادفها هنگامی رخ داده که وسیله نقلیهی متوق مانع دید رانندهی وسیلهنقلیهی در حال حرکت شده است.[3]

سرعت وسایل نقلیه

یکی ازعوامل اصلی که موجب کاهش ایمنی عبور عابرین پیاده از عرض معبر می گردد سرعت عملکردی وسایل نقلیه در معبر می باشد.در صورتی که سرعت 85 درصد وسایل نقلیه در یک معبر، معادل 50 کیلومتر بر ساعت یا بیش از آن باشد در آن صورت، احداث پل عابر پیاده در آن محدوده مورد بررسی قرار می گیرد.