بخشی از مقاله
چکیده
امروزه منابع طبیعی بهعنوان یکی از ارکان جداییناپذیر زندگی انسانها به شمار میرود که در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی بشر، نقش مهمی را ایفا میکند. رشد فزاینده جمعیت، توسعه غیر اصولی صنعت، گسترش بیرویه شهرها، تبدیل عرصههای منابع طبیعی، فقدان برنامهریزی مناسب در اغلب کشورهای در حال توسعه، سطح این عرصهها کاهش یافته و در خطر نابودی قرار گرفته است. بدیهی است تخریب منابع طبیعی، زنجیرهای از بلایای اجتماعی اقتصادی و سیاسی را به ارمغان میآورد.
برای جلوگیری از این پیامدها، مناسبترین راه، بهرهبرداری صحیح از منابع طبیعی با کمک اقشار مختلف جامعه بهویژه روستاییان میباشد که با در اختیار داشتن درصد قابل توجهی از کل جمعیت کشور میتوانند تأثیر و نقش بهسزایی در این رابطه داشته باشند و با ارائه اطلاعات و آموزشهای لازم به آنها میتوان از وجودشان بیشترین بهره را در جهت حفظ، احیا، توسعه و بهرهبرداری بهینه از منابع طبیعی برد.
تأکید بر استفاده از دانش بومی و توانمندیهای مردم محلی در رهیافتهای توسعه موجب شده است که مشارکت روستاییان، برای حل مسائل مربوط به زندگی مردم محلی در فرایند توسعه روستایی مورد توجه قرار گیرد. در این بین توانمندسازی روستاییان در مدیریت عرصههای منابع طبیعی بسیار حائز اهمیت میباشد. در این مقاله که بصورت مروری انجام گرفته است با بررسی منابع و متون داخلی و خارجی، پس از تشریح اهمیت و نقش روستاییان و مردم محلی در حفظ، نگهداری و توسعه منابع طبیعی، عرصههای مختلفی که ضرورت دارد روستاییان محلی در این عرصهها توانمند شوند، مورد بحث قرار گرفته است. در پایان پیشنهادات کاربردی و راهکارهای توانمندسازی روستاییان محلی ارائه گردیده است.
منابع طبیعی نقشی انکارناپذیر در زندگی بشر دارد . - Krywkow & Hare, 2008; 2009 - نابودی سالانه بخشی از منابع طبیعی کشور بویژه در مناطق جنوبی ایران بدلیل کاهش نزولات جوی، خشکسالی، تراکم رسوبات آبی بادی و خارج شدن تدریجی کشاورزی از عرصه معیشتی، به یکی از چالش های مهم اجتماعی، اقتصادی –زیست محیطی تبدیل شده است .
تخریب روزافزون منابع طبیعی پیامدهای ناگوار بسیاری به همراه دارد که از آن جمله می توان به گسترش فقر، گرسنگی و قحطی، بروز حوادث طبیعی همچون سیل و خشکسالی اشاره کرد - امراللهی شریف آبادی و پیری اردکانی، : 1385 نوری کمری و همکاران، . - 1388 این وضعیت به نوبه خود موجب افزایش بیکاری در مناطق روستایی و کشاورزی، کاهش درآمد، فقر و مهاجرت شده است.
در دهه های اخیر دیدگاه های توسعه ای نسبت به محیط زیست تغییر کرده و راهکارهای متعددی در خصوص بهره برداری مناسب و پایدار از منابع طبیعی در دنیا مطرح شده است - عمانی و چیذری، . - 1386 آنچه که در این میان به عنوان عنصری کلیدی در همه رهیافت های توسعه ای اخیر مورد تاکید می باشد، لزوم توجه به نقش افراد محلی و بومی در اجرای طرح های توسعه ای در هر منطقه است.
توجه به دانش مردم بومی به عنوان یکی از ضروریات توسعه پایدار در اغلب اصول توسعه پایدار مورد تاکید می باشد.امروزه اکثر صاحبنظران توسعه بویژه توسعه روستایی معتقد هستند که دستیابی به توسعه پایدار بدون مشارکت مردم امکان پذیر نخواهد بود. مشارکت مردم موجب تسهیل شدن روند توسعه خواهد شد. علاوه بر این موجب می شود که طرح های توسعه ای با سرعت بیشت ر و هزینه ای کمتر اجرا شود.
اصول توسعه پایدار را می توان اینگونه خلاصه کرد که توسعه بایستی از بعد زیست محیطی؛ پایدار، از بعد اجتماعی؛ عادلانه، از بعد اقتصادی؛ کارآ و از بعد فرهنگی با جامعه مورد نظر سازگار باشد - جمعه پور، . - 1386تاکید بر استفاده از توانمندی های مردم محلی و دانش بومی آنان در رهیافت های توسعه ای موجب شده که مشارکت روستاییان و مردم محلی برای تشخیص مسایل و مشکلات و اولویت های آنان در فرایند توسعه روستایی مورد توجه قرار گیرد .
- Mallof, 2000 - بسیاری از متخصصان و صاحبنظران توسعه بر این عقیده هستند که مشارکت افراد محلی در پروژه های توسعه ای دارای مزایای بسیاری است Blackstock & Richard, 2007; - . - Reed, 2008; Ozerol & Newig, 2008 مشارکت افراد محلی می تواند دانش و مهارت فنی بهره برداران را افزایش دهد. کریمی زاده و همکاران - 1387 - معتقد هستند مشارکت افراد در طرح ها سبب کاهش هزینه ها در گردآوری اطلاعات، تعیین راهکارهای واقعی تر، تدوین قوانین اثربخش تر، هماهنگی و انسجام بیشتر افراد جامعه می شود.
در رویکردهای توسعه مشارکتی به عنوان رویکردی جدید مبتنی بر تغییر الگوهایی که مفاهیم توسعه را شکل می دهند، کانون انقلاب جدید، ظهور تخصصی است که دانش بومی نامیده می شود . - Gladwin, 1989 - مشارکت شامل دخالت دادن مردم در برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی طرح هاست و لذا بایستی مردم در فرایند تصمیم گیری و اجرای طرح های توسعه دخالت داشته باشند، در منافع سهیم باشند و در ارزیابی این گونه طرح ها مداخله داشته باشند - لقایی و همکاران، . - 1386
مروری بر پیشینه تحقیق
ووینو و همکاران معتفدند که بدلیل پیچیدگی و چند بعدی بودن اکوسیستم ها و برخورداری از تاثیرات بلند مدت، تلفیق سیتم های آبخیز با سیستم های اقتصادی- اجتماعی رایج در یک منطقه و دخیل بودن عوامل انسانی به عنوان یکی از مهمترین مؤ لفه ها در بهره برداری و حفاظت از حوزه های آبخیز، مدیریت آبخیزها نیازمند تدوین و اجرای فعالیت ها و برنامه های مشارکتی است تا بتوان از نظریات و بازخوردهای ذینفعان در مراحل مختلف طراحی، تدوین و اجرای طرح ها استفاده کرد . - Voinov et al., 2008 -
همچنین نتایج پژوهش های مختلف نشان داده است که طرح های توام با مشارکت مردم در مقایسه با طرح های از پیش طراحی شده به موفقیت بیشتری دست یافته اند - شریفی و همکاران، . - 1389 امروزه مشارکت مردم در روند توسعه جایگاه بسیار ویژه ای بدست آورده است و گاه متخصصان از آن به عنوان معادل توسعه و یا وسیله و هدف توسعه یاد می کنند. یافته های تحقیق بقایی نشان داد که بین متغیرهای سن، سابقه فعالیت کشاورزی، میزان استفاده از منابع اطلاع رسانی، منزلت و پایگاه اجتماعی افراد، آگاهی و نگرش روستاییان نسبت به طرح های آبخیزداری و متغیر وابسته میزان مشارکت روستاییان در طرح های آبخیزداری رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد.
یعقوبی و همکاران در مطالعه ای تحت عنوان عوامل موثر در جلب مشارکت مردمی طرح های آبخیزداری در حوزه آبخیز زنجانرود نشان دادند که بین میزان مشارکت مردم در طرح های آبخیزداری و میزان شرکت آنها در کلاس های آموزشی – ترویجی، استفاده از نیروی انسانی بهره برداران در اجرای طرح ها، میزان استفاده از برنامه های رادیویی و تلویزیونی مرتبط با حفاظت از محیط زیست و میزان بازدید از طرح های آبخیزداری اجرا شده در مناطق همجوار رابطه مثبت و معنی داری در سطح 95 درصد وجود دارد - یعقوبی و همکاران، . - 1388 در تحقیق نوری کمری و همکاران که به ارزیابی فاکتورهای مؤثر بر میزان مشارکت آبخیزنشینان در طرح های آبخیزداری پرداخته است نشان داده شد که سطح مشارکت افراد در طرح های آبخیزداری در مجموع پایین است.
همچنین نتایج حاصل از این تحقیق نشان دادند که بین میزان مشارکت روستاییان در طرح های آبخیزداری و متغیرهای سطح سواد، میزان مالکیت زمین زراعی، میزان استفاده از وسایل ارتباطی و مزیت نسبی، رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد، در حالیکه رابطه منفی و معنی داری بین متغیر وابسته با متغیرهای سن، تجربه کشاورزی و تعداد دام وجود دارد - نوری کمری و همکاران، . - 1388 همچنین خانی و احمدی - 1388 - نشان دادند که با ارتقای سطح تحصیلات زنان روستایی، انتظارات آنها از مشارکت در تصمیم گیری های افزایش می یابد.
جهت افزایش مشارکت و توانمندسازی مردم محلی بایستی آنان را به سمت ایجاد گروه های و تیم های مستقل تشویق و هدایت کرد تا در قالب این گرو ها از مزایای تشکل های و قدرت جمعی حاصل از آن جهت بهبود وضعیت زندگی خود استفاده کنند - بورینی، . - 1999 طاهرخانی و حیدری ساربان - 1383 - در تحقیقی تحت عنوان نقش تعاونیهای تولیدی در توسعه مناطق روستایی، اثرات تعاونی های تولیدی در توسعه مناطق روستایی را مورد تحلیل قرار دادهند.
نتایج حاصل نشان میدهد که عضویت در تعاونیهای تولیدی، در کل شاخصهای اجتماعی و فرهنگی و در نهایت در توسعه مناطق روستایی شهرستان مشگین شهر تأثیرگذار بوده است. بررسی روند تغییرات شاخصهای توسعه در دو دوره قبل و بعد از عضویت در تعاونیها، در کلیه شاخص های توسعه در این تحقیق، به اثبات رسیده است. توانمندسازی به عنوان فرایندی تعریف می شود که در آن افراد، گروه ها و سازمان ها بر مسائل و مشکلاتی که با آن روبه رو هستند، کنترل می یابند.
