بخشی از مقاله
چکیده
یکی از سیاستهای مهم کشورهای در حال توسعه، تأمین امنیت غذایی و به تبع آن کاهش ضایعات محصولات کشاورزی است. گندم به عنوان محصول محوری و کلیدی کشاورزی، جایگاه ویژه ای درتولید و مصرف مواد غذایی ملل جهان دارد ولی با این وجود هر ساله با کاربرد شیوه های نادرست از سوی کشاورزان، درصد بالایی از این محصول استراتژیک به هدر می رود.
لزوم مدیریت کاهش محصول گندم در عرصه کنونی به علت رشد بی رویه جمعیت ازیک طرف و اولویت گندم به دومین محصول عمده منبع غذایی درکشورهای درحال توسعه حائز اهمیت ویژه ای است. بر همین اساس ضرورت دارد خط مشی ها و سیاستهای کلان، راهکارهای عملی و اجرایی جهت مدیریت کاهش ضایعات محصول گندم ساماندهی شود.
لذا در این مقاله از نوع فراتحلیلی بر اهمیت جلوگیری از ضایعات محصول گندم شکافته شده و نیز مسائل مربوط به مرحله برداشت تا مصرف، از طریق روشهای اقتصادی - برنامه کنار گذاری کشت محصول - ، سیاستهای کاهش هزینه مبادله،کاهش یارانه بعضی از محصولات غذایی از جمله آرد، بکارگیری اصول مناسب خرید تضمینی، افزایش کیفیت بسته بندی، کاهش ضایعات از طریق اصلاح سیستم بازاریابی مناسب بعد سیاست گذاری، آموزشی، منابع، حمل نقل، بعد خدمات جهت جلوگیری از ضایعات مورد تجزیه و تحلیل و بررسی قرارگرفت. در پایان نیز پیشنهادات و نتایج برون رفت از ضایعات تولید محصول گندم ارائه شد.
مقدمه
گندم - Triticum aestivum L. - از اولین گیاهانی است که به وسیله انسان کشت و زرع شده و طبق متون تاریخی از 2000 سال قبل از میلاد، گندم از پرمصرف ترین و پرارزش ترین غلات برای بشر به شمار میرفته است.گندم در الگوی غذایی سه چهارم جمعیت جهان کهعمدتاً شاململّل فقیر و کم درآمد میشود، به دلیل مغذی و ارزان بودن نسبت به سایر مواد غذایی مشابه، جایگاه مهمی دارد. در دنیای امروز گندم نه تنها یک ماده غذایی اساسی و مهم است، بلکه از لحاظ سیاسی از اهمیتی هم پایه نفت برخوردار است
گندم در بیش از دویست میلیون هکتار از کشتزارهای کشورهای در حال توسعه کشت می شود، بسیاری از کشاورزان گندمکار محصولات خود را در مزارعنسبتاً بزرگ کشت می کنند، حال آنکه تعدادزیادی از آنها به ویژه در دشتهای شرقی هند و رود گنگ، بنگلادش و نپال فقیرند و زمینهایی کوچک دارند با افزایش جمعیت و شهرنشینی، تقاضا برای تولیدات مرغوب گندم مانند نان در کشورهای در حال توسعه در حال افزایش است - . - Braun2008 حفظ امنیت غذایی، یکی از مهمترین استراتژیک دولت جهت مواجه با بحرانی غذایی در سطح جهان است، آنچه مسلم است امنیت غذایی تنها با اهرم افزایش تولید در محصولات کشاورزی ضمانت ثبات چندانی به بخش کشاورزی نمی تواند بدهد.
به دلیل فرسایش خاک، استقرار بیش از حد جمعیت در زیستگاه ها و صنعتی شدن، میزان زمینهای زیر کشت محصولات حیاتی رو به کاهش است. در مجموع، ضایعات و تخریب زمینهای زراعی و از بین رفتن محیط تا حد زیادی ناشی از شیوه های نادرست کشاورزی است که به شدت بر کشورهای بسیار فقیر و پرجمعیت اثر می گذارد - . - Cimmyt, 2000 بنابراین، برای تأمین امنیت غذایی و حفظ استقلال کشور، لازم است به افزایش تولید و بهبود الگوی مصرف این کالای راهبردی از طریق مدیرت کاهش ضایعات توجه ویژه شود.
تعاریف و مفاهیم ضایعات کشاورزی
در تعریف ضایعات کشاورزی، هرگونه تغییر درکیفیت که منجر به غیر قابل دسترس شدن و عدم ایمنی محصول شود ودر نهایت محصول کشاورزی را برای انسان غیر قابل مصرف کند ازدیدگاه سازمان خواربارجهانی - FAO - و برنامه محیط زیست ضایعات تلقی می شود - شبکه خبری صنایع غذایی ایران،. - 1386 آنچه مسلم است ضایعات گندم ازچند جنبه بربهره وری کشاورزی لطمه وارد می کند.
الف - - میزان تولید محصول را کاهش می دهد.
ب - - نیاز واردات را به این محصول افزایش می دهد.
ج - - نهادهای مورد نیاز برای تولید را هدر می دهد
اهمیت ضرورت و توجه به کاهش ضایعات محصولات کشاورزی باید به عنوان یکی از اصول اساسی دستیابی به ارزش افزوده بالاتر در کشور در قلمرو سیاستهای کلان کشاورزی وارد شود ولی حتی آماردقیق و مکفی دراین زمینه وجود ندارد و مطالعات بسیار کمرنگ و ناچیزی دراین زمینه صورت گرفته و اگر آماری نیز موجود باشد به صورت تخمینی است به عنوان نمونه از 67 میلیون تن تولیدات کشاورزی در ایران سالانه 20 میلیون تن آن پس از برداشت ضایع میشود که این معادل 5 میلیارد دلار میباشد که با ارزش صادرات غیر نفتی ایران برابری میکند و این میزان خود معادل با غذای 20 میلیون انسان است، با توجه به این مقوله به دلیل افزایش بی رویه جمعیت ،کاهش منابع طبیعی، امکانات و منابع محدود حائز اهمیت بسیاری می باشد،
خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی، در عرصه جهان کنونی که غذا به مثابه اسلحه و اهرمی در دست برخی از قدرتهاست، و تأمین امنیت غذایی در کشور از ضروریات محسوب می شود. در این راستا، به ویژه کاهش ضایعات محصولات راهبردی مانند گندم از عوامل مهم در افزایش تولید و کاهش واردات به شمار می رود. ضایعات گندم در تمام مراحل کاشت، داشت، برداشت، عرضه به بازارها و یا حمل به سیلوها، هنگام آرد کردن، نگهداری آرد و نیز در تهیه و نگهداری نان رخ می دهد
لذا از آنجاکه ضایعات درصد بالایی ازتولید را شامل می گردد و نیز تاثیری که برتولید ناخالص داخلی ومیزان خودکفایی محصولات کشاورزی به ویژه محصولات اساسی و استراتژیک از جمله گندم می باشد، علیرغم فقدان اطلاعات دقیق درمورد میزان ضایعات محصولات کشاورزی لازم است به دنبال راهکارهای موثر واساسی درجهت کاهش آن باشیم که دراین مورد توجه به تکنولوژی وبکارگیری الگوی صحیح مصرف، ومدیریت کاهش ضایعات گندم امری ضروری است.
علی رغم این که جمعیت ایران حدود یک درصد جمعیت جهان میباشد، ولی حدود 2/5 درصد گندم جهان در ایران مصرف میشود که بیش از استاندارد بین المللی است، این واقعیت موجب شده تا بیشترین سطح زیرکشت اراضی زراعی کشور به گندم اختصاص یابد با این حال تولیدات داخلی تکافوی مصرف را ننموده و دولت در هر سال حجم زیادی از گندم مصرفی را از خارج وارد میکند
سطح زیرکشت گندم کشور حدود 6/41میلیون هکتار برآورد شده است که 37/42 درصد آن به صورت آبی و 64/35درصد آن از کشت دیم و بوده است میزان تولید گندم براساس آمار وزارت جهادکشاورزی حدود 13 / 23 میلیون تن برآورد شده است که 64/77 کشت آبی و مابقی 35/23 درصد آن کشت دیم بوده است نشان داده است ضایعات کمی و کیفی گندم از مرحله کاشت شروع وتا پس از برداشت ادامه می یابد
بطور کلی میزان ضایعات در مرحله کاشت بر مبنای مصرف اضافی بذر حدود 200 هزار تن می باشد که این مقدار حدود 2 درصد کلی گندم کشور است که این مقدار ناشی از اضافه بذر مصرفی گندم آبی و دیم کشور است که حدود 20 درصد بیش از نیاز برآورد می شود وعمدتاً ناشی از خلاء تکنیکی و استفاده از شیوه های کاشت نامناسب نظیر استفاده از کود پاشهای سانتریفوژ و یا دست پاش، عدم آماده کردن مناسب اراضی و عدم کارایی کافی سیستم آبیاری می باشد.
شرایط بد جوی و بافت نامناسب زمین، آفات و بیماریها از عوامل مهم ایجاد ضایعات می باشند. ضایعات برداشت شامل ضایعات تأخیردر برداشت و یا افت ناشی از استفاده از ماشین ها و وسایل برداشت می باشد عامل تأخیر در برداشت بدلیل کمبود ماشین های برداشت اتفاق می افتد ضایعات ناشی از ماشین ها و وسایل برداشت برحسب نوع ماشین و عمر کارکرد آن متفاوت است - شادان . - 1386 مدیریت ضایعات تولید کشاورزی، شامل مجموع هدررفت درمنابع اولیه وثانویه تولید محصولات کشاورزی می باشد که در حیطه گندم، در بر گیرنده سه بعد اصلی زیر می باشد:
الف-عدم مدیریت صحیح در کشاورزی ب-هزینه بر باشد ج-قابل کاهش دادن باشد
پایین آوردن آستانه ضایعات، کمک شایانی به افزایش تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده بالاترخواهد نمود. برای بهبود این وضعیت باید چالشهای مدیریت پس از برداشت محصول گندم را مورد بررسی زیربنایی و اصولی قرار داده است
