بخشی از مقاله
چکیده
نگرش سیستمی در خصوص درک موضوعات پیچیده از طریق مدنظر قرار دادن کلیت موضوع و روابط متقابل بین آنها و تأثیر و تأثری که بر همدیگر دارند، دارای مزایای مشهودی است. این امر بیانگر آنست که نظر به وجود روابط متقابل میان اجزای سیستم، عدم توجه همزمان به تمامی ابعاد سیستم موجبات ناکامی آن را فراهم خواهد ساخت. با مد نظر قرار دادن این موضوع، این مقاله سعی در ارائه نگرشی سیستمی از توسعه دارد. نظر به اینکه توسعه دارای ابعاد مختلفی اعم از اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، انسانی، و فرهنگی است که با یکدیگر تعامل متقابلی دارند و همچنین دستیابی به آن نیز نیازمند بازیگران متعدد از قبیل بازار و دولت است، داشتن نگرش سیستمی نسبت به این موضوع مزایای نگرش سیستمی را به همراه خواهد داشت.
به طوری که خطمشیگذاران این حوزه با آگاهی از این نحوه نگرش، هنگام برنامهریزی توسعهای کلیه ابعاد و بازیگران را مدنظر قرار داده و بر این امر آگاهی خواهند یافت که عدم توجه به یک بعد موجبات شکست برنامههای آنها را فراهم خواهد ساخت؛ چرا که از نگاه سیستمی، تمامی ابعاد لازم و ملزوم یکدیگر محسوب میشوند و نقصان در یک بعد یا بخش موجبات شکست کل سیستم را فراهم میآورد. در این امتداد، پیشنهاد میشود برای کسب موفقیت بهتر در زمینه برنامههای توسعه، از طریق کارگاههای آموزشی، نگرش سیستمی به خطمشیگذاران و تصمیم-گیران حوزه توسعه آموخته شود تا آنان بر روابط متقابل بین ابعاد توسعه و نقش بازیگران متعدد در این فرایند آگاهی یابند.
واژگان کلیدی: توسعه، نگرش سیستمی، دولت، بازار، خطمشیگذاران.
.1 مقدمه
سیستم مجموعهای از اجزای به هم وابسته است که با یکدیگر روابط متقابل دارند؛ رویکرد سیستمی به طور کلی با مجموعههای متشکل از اجزاء - کلیت - - و نه با خود اجزاء- و روابط بین آنها سر و کار دارد . - See Bertalanffy, 1969; 1972 - بنابراین، تفکر سیستمی از تغییر نگرش بر تفکیک علوم به حوزههای تخصصی و ریز به نگرش مبتنی بر ترکیب یافتههای رشتههای علمی تاکید دارد - رضائیان، . - 12 :1377 با چنین نگرشی، عدم توجه به همه ابعاد و عناصر سازنده سیستم، موجبات شکست سیستم را فراهم خواهد کرد؛ چرا که سیستم از اجزا وابسته به هم تشکیل شده و کارکرد یک جزء بر کارکرد اجزاء دیگر تاثیر دارد و از آن تاثیر میپذیرد.
از سوی دیگر، به اعتقاد برخی از صاحبنظران ریشه بسیاری از مشکلات به هنگام مواجهه با مسائل پیچیده دنیای واقعی که در سیستمهای اجتماعی قرار دارند و جوامع و سازمانهای ما را تهدید میکنند به دلیل استفاده از تجزیهگرایی رخ میدهد. موضوعات پیچیده شامل مجموعه بخشهای به هم پیوسته و روابط بین این بخشهاست که بسیار مهمتر از ماهیت خود بخش-هاست . - Jackson, 2002: 1 - در نتیجه، اهمیت نگرش سیستمی در دنیای پیچیده امروزی بیشتر نمایان میشود. با این توصیفات، توسعه نیز یکی از موضوعات پیچیده دنیای واقعی است که برداشتهای متفاوتی از آن و نحوه رسیدن به آن - مکانیزم دستیابی به آن؛ بازار یا دولت - وجود دارد.
هنگام بحث از توسعه، ضروری مینماید علاوه بر کسب شناخت نسبت به توسعه و چگونگی انجام آن، مسیری را که میخواهیم توسعه به سمت آن هدایت شود را نیز منعکس کنیم. به همین دلیل، مسئله اهداف در تمام بحثهای بنیادی توسعه ظهور میکند. مسلم است که اهداف توسعه نباید با معیارهای میزان توسعه از جمله تولید ناخالص ملی یا درآمد سرانه به دلار اشتباه گرفته شود . - Unesco, 1998: 9 - بنابراین، باید توسعه را بیش از رشد اقتصادی و نوسازی دید؛ علاوه بر ضرورت بهبود استانداردهای زندگی، لازمه توسعه توزیع برابر و عادلانه، ساختار باز اجتماعی و سیاسی، فضای مشارکت و احترام به ارزشها و سنتهای فرهنگی بومی و محلی و قومی است.
میتوان گفت توسعه مفهومی چند بعدی است که در برگیرنده ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و انسانی است و دستیابی به آن نیز نیازمند همکاری و تعامل بازیگران متعدد اعم از دولت و بخش خصوصی در معنای بازار است. چنین مفهومی از توسعه در معنای وسیع آن دلالت بر همکاری دولت و بخش خصوصی در گسترش انتخابهای افراد با توجه همزمان به رفع فقر و محرومیت و دستیابی به عدالت و برابری برای همه افراد جامعه است. برای دستیابی به توسعه نه برخلاف لیبرالیسمها، بازار کفایت میکند و نه برخلاف کمونیستها، فقط دولت؛ بلکه توجه همزمان به تعامل بازیگران متعدد در چنین فرایندی ضروری است.
در این امتداد، این مقاله سعی در ارائه نگرشی سیستمی از توسعه در راستای درک بهتر از مفهوم توسعه دارد. با توجه به اینکه در مکاتب سیاسی برخی اعتقاد صرف به بازار و دخالت حداقلی دولت و برخی اعتقاد به دخالت حداکثری دولت در زمینه توسعه دارند، در این مقاله این دو نهاد به مثابه بازیگران اصلی در فرایند توسعه مفروض دانسته شدهاند. این مفاهیم اگرچه در نظریه مطلق فرض میشوند ولی در عالم واقع نسبیاند. به نحوی که اگر این نهاد در دو سر یک طیف تصور شوند بازیگران زیادی در وسط این طیف به نقشآفرینی میپردازند و نقش دولت و بازار نیز بسته به تواناییهای هر کدام و رویکردهای توسعهای کشورهای مختلف متغیر خواهد بود.
.2 توسعه
توسعه تداعی کننده معانی متفاوتی در ذهن است. اول، توسعه دلالت بر حرکت از جایی دارد که ما میخواهیم در جهت مثبت به آن سمت برویم. دوم، این حرکت برحسب شرایط کیفی و کمی مثبت است. سوم، دلالت بر تلاشهای هماهنگ و مداوم متمایل به تسریع روند این حرکت مثبت تا رسیدن به وضعیت ایدهآلی است که در ابتدا، هدف دستیابی به آن تصور شده است. و در نهایت، این فرآیند به طور پیوسته برای رسیدن به وضعیت بهتری ادامه دارد . - Singh and Singh, 1981: 38 - توسعه یک نهضت است، تغییری عمیق در جامعه، در تمام جنبههای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، انسانی و حتی فیزیکی آن؛ نهضتی است که از
