بخشی از مقاله
چکیده:
نظر به اینکه مشارکت، وسیله ای برای دستیابی به اهداف توسعه انسانی و یک ارزش مستقل در توسعه ی جوامع شهری به حساب می آید، نقش مردم در تمامی امور اجتماع بیش از پیش ضروت می یابد. حق تعیین سرنوشت مردم به دست خودشان که از حقوق طبیعی و خدادادی آنهاست، مورد پذیرش غالب نظام های حاکمیتی در دنیا در دهه های اخیر قرار گرفته است، حال آنکه نظریه های برنامه ریزی در جهان در نیمه قرن بیستم به مشارکت و انسانی شدن طرح ها تاکید نمودند و بر لزوم بکارگیری روش های مشارکتی صحه گذارند .
امروزه به جرات می توان مشارکت را از الزامات زندگی شهری دانست ومدیریت شهری تلاش می نماید شهرنشینان به نوبه خود احساس مسئولیت کنند و از حالت یک شهر نشین عادی به یک شهروند مسئولیت پذیر تبدیل گردند و زمینه حضور مردم را فراهم نمایند. اگرچه در کشور ما تاکنون بحث های مشارکت مردم چندان جدی گرفته نشده و طرح ها و برنامه های شهری مختلف بدون حضور و مشارکت مردم تهیه شده اند. اما در شرایط فعلی جامعه ما که موضوع در تمام زمینه ها به طور جدی مطرح شده و بحث جامعه مدنی به گفتمان روز بدل گشته است، بررسی و تحلیل موضوع مشارکت مردم در فرایند شهرسازی ضرورت انکار ناپذیر یافته و شهر سازی مشارکتی به مقوله ای مهم با ارزش تبدیل شده است.
تحقیق حاضر نیز به دنبال نشان دادن ضرورت مشارکت شهروندان در فرایند بازآفرینی بافت فرسوده شهری در محله سرچشمه گرگان است. روش تحقیق این پژوهش از ابزار گردآوری اطلاعات مبتنی بر بهره گیری از کتاب ها، مقالات، اسناد طرح ها و ... در طرح مسئله و تدوین چهارچوب نظری تحقیق و استفاده از ابزار پرسشنامه در بررسی مطالعه تجربی محدوده مورد مطالعه بوده است .بررسی ها نشان داد که با افزایش میزان مشارکت شهروندان در فرایند برنامه ریزی ها و تصمیم گیری های، روند بازآفرینی بافت فرسوده موفقیت آمیزتر می باشد.
-1مقدمه
امروزه توسعه جامعه مدنی یک میل عمومی تلقی می شود. برخی از جوامع توانستند به این تجارب ارزشمند دست یابند و برخی از کشورها مانند ایران در حال تلاش برای رسیدن به آن می باشند. این اختلافات زمانی ریشه در تاریخ فرهنگی جامعه و تکامل شهرسازی آن دارد. مدیران دولتی مسئول فراهم کردن حق استفاده بهینه از امکانات زندگی و فرصت های برابر جهت انجام فعالیت های مناسب هستند. امکان دسترسی و استفاده از مزایای زندگی بسیار مهم است تا جایی که سازمان ملل متحد، عقب ماندگی را به عنوان عدم فرصت های برابر برای استفاده از فعالیت های انسانی معنی می کند
بافت مرکزی و قدیمی شهرها که روزگاری مهمترین و بهترین محله های مسکونی شهرها بوده اند و به دلیل حضور اجتماعات انسانی امروز دارای عناصر تاریخی و به یادمانی باارزش متعددی هستند، در حال حاضر دچار فرسودگی ناکارآمدی شده است. بافتهای فرسوده شهری در فرایند زمانی طولانی مدت شکل گرفته و تکوین یافته و امروزه در محاصره تکنولوژی عصر حاضر و توسعه شهری جدید گرفتار شده است. از مشخصات این بافتها به خصوصیاتی همچون ریزدانگی بناها، عرض کم معابر، قدمت زیاد ابنیه، غیرمقاوم بودن آنها، متروکه شدن برخی ساختمان ها،امکان جابه جایی جمعیت و فعالیتها، جایگزینی فعالیتهای ناسازگار، توان مالی پایین ساکنان و خدمات رسانی ضعیف می توان اشاره کرد .
برای انسجام بخشی و نظام مندساختن بافتهای شهر که به دلیلی همچون نداشتن توجه لازم مدیریت شهری یا رشد سریع شهر، در حال تخریب و فرسودگی است، مدیریت شهری میتواند با شناخت نیازها، تنگناها، توانها و فرصتهای احیای بافت فرسوده از طریق تشریک مساعی و توانمندسازی ساکنان به ایجاد محیطی شایسته، برای سکونت ساکنان محلی اقدام کند. احیای بافتهای فرسوده میتواند ارزش کالبدی را ارتقا داده و رغبت شهروندان به سکونت در آن را افزایش دهد. اگرچه این بافت در گذشته به مقتضای زمان عملکردهای منطقی و سلسله مراتبی داشته است، امروزه ازلحاظ ساختاری و عملکردی دچار کمبودهایی شده است و آنگونه که باید و شاید نمیتواند پاسخگوی نیاز ساکنان خود باشد .
زندگی در چنین مکان هایی با افسردگی، اغتشاش، هرج ومرج و فقدان مشارکت اجتماعی همراه است و در یک کلام، زندگی سالم شهری جریان ندارد. بر این اساس یکی از ضرورتهای مهم شهر و شهرنشینی عصر حاضر بهسازی و نوسازی این بافتهای شهری است. موضوع بهسازی بافت های فرسوده شهرها در یکی دو دهه اخیر مورد توجه برنامه ریزان و مدیران شهری قرار گرفته و کم وبیش اقدامهایی هم در این زمینه صورت گرفته است
از این رویکرد بازسازی و بهسازی بافت های فرسوده به عنوان وظیفه عمومی نیاز به یک برنامه جامع، انعطاف پذیر و واقعی و همچنین ارزیابی نقاط قوت و ضعف، شناخت پهنه های رو به زوال در سطح شهرها و آگاهی درست از وضعیت زندگی - اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی - دارد. بدیهی است که این مشکل نیاز به در نظر گرفتن تمام جنبه های مورفولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی از طریق هماهنگی با تمامی نهادهای ملی و محلی در ارتباط با مسئله، برای دسترسی کامل به اطالعات بافت های فرسوده از طریق ایجاد محوری همگرا برای رسیدن به هدف مورد نظر دارد
کشورهایی مانند اسپانیا، فرانسه، پاکستان، برزیل، اندونزی، السالوادور و ونزوئال کشورهایی هستند که با مشکل بافت فرسوده مواجهه می باشند. در هر کدام از این کشورها، ابتدا بافت شهری فرسوده ایجاد گشته و پس از آن راه مداخله مورد بررسی قرار گرفته است. شاخص های بافت و تکنیک های کاربرد آنها به روز گشته و با استفاده از سیاست های مورد نظر و اصول طراحی مورد مطالعه قرار گرفته است. معیارهای مداخله در بافت مسأله دار هر کشوری با توجه به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی خاص همان کشور طراحی گشته است
-2مبانی نظری
امروز در سطح جهان بویژه در کشورهای توسعه یافته، ارزشها و مفاهیم فرهنگی در فضاهای ساخته شده شهری، یکی از دلایل اصلی توجه به بافتهای فرسوده شهرهاست. کشورهای مختلف با فرهنگها و اعتقادات متفاوت، تجارب بسیار ارزندهای را در طول تاریخ بر جای گذاشتهاند که نشان دهنده هویت هر یک از شهرهای تاریخی در جهان میباشد.
این تجارب با کارهای هوسمان در پاریس و نوشتهای راسکین و موریس در انگلستان و اقدامات سیت در اتریش آغاز شد. براساس بررسیهای به عمل آمده، کشور انگلستان و آمریکا از تجارب نسبتاً غنیتری در زمینه اجرای طرحهای احیا و بازسازی بافتهای فرسوده به ویژه بعد از سالهای جنگ جهانی دوم برخوردار بودهاند. این طرحها غالباً بر احیا و بازسازی بافتهای درونی شهر و نه تاریخی متمرکز بودهاند. توجه به این بافتها به دلیل گسترش فقر، بیکاری، تمرکز قومیتها و تبعات اجتماعی و فضایی آن بوده است.
-1-2 مشارکت
تعاریف متعددی از مشارکت مردمی مطرح گردیده است که هر کدام به سطوح مختلفی از تأثیرگذاری شهروندان در فرایند برنامهریزی و تصمیمگیریهای مربوط به جامعه، تمرین قدرت میکنند. سانوف معتقد است که مشارکت مردمی به معنای همکاری مردم در دنبال کردن اهدافی است که خود آن را تعریف کردهاند. از دیدگاه وی، مشارکت اجتماعی عبارت است از دخالت مردم در ایجاد و مدیریت محیطهای طبیعی و مصنوع خود؛ و ارزش مشارکت اجتماعی در آن است که از مرزها و آموزههای حرفهای سنتی عبور میکند. کنش مشارکت اجتماعی بر پایه این اصل قرار دارد که اگر شهروندان فعال باشند- به جای آنکه با آنان به عنوان مشتریان منفعل رفتار شود- و در خلق و اداره محیطهای طبیعی و مصنوع خود دخالت کنند، آنگاه محیط دارای عملکرد بهتری خواهد بود
-2-2 بازآفرینی شهری
واژه« Regeneratio» از ریشه فعل Regenerate به معنای احیاکردن، جان دوباره بخشیدن، احیا شدن، از نو رشد کردن بوده و همچنین در تعریف این عبارت گفته می شود که به معنای بازتولید طبیعی، بخشی از یک تمامیت زنده می باشد که در معرض نابودی قرارگرفته است Robert,2000 - ، به نقل از لطفی، - 79:1390 .این واژه به شکل گسترده ای پس از 1995 ، به عنوان جایگزینی برای نوسازی شهری در عرصه ادبیات شهرسازی جریان یافت.
-3روش پژوهش
روش پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از لحاظ ماهیت توصیفی - تحلیلی است. هدف این پژوهش ارزیابی میزان مشارکت شهروندان در بهسازی بافت فرسوده شهری با هدف بازآفرینی محله سرچشمه گرگان است. جهت جمعآوری اطلاعات مورد نیاز از دو روش کتابخانهای- اسنادی و روش میدانی استفاده شده است.
-4پیشینه پژوهش
ساکورای و همکاران 1 در سال 2015 عوامل مؤثر بر مشارکت عمومی در فعالیتهای حفاظتی در مناطق شهری: مطالعه موردی موردی در یوکوهاما ژاپن را مورد مطالعه قرار دادهاند. نتایج حاصله نشان داد که با تاکیدبر تعاملات اجتماعی در فعالیتهای حفاظتی و زیبا شناختی باعث افزایش بهبود مشارکت در این فعالیتها میشود. موضوع مشارکت از جمله مباحثی است که محققان بسیاری به آن پرداختهاند و با نگاهی تاریخی به این موضوع در مییابیم که صرف نظر از برخی فعالیتهای مشارکت جویانه که در فرهنگ ایرانیان وجود دارد متأسفانه در سدههای اخیر، مشارکت شهروندان در سطوح پایینی آن قرار داشته است.
در اولین قدم در جلب مشارکت اگاهانه، شهروندان ایرانی پس از انقلاب، تشکیل شوراهای شهر و روستا در کشور و پس از آن اقدام شورای اسلامی شهر تهران و به تبعان برخی شهرهای دیگر به تشکیل شورایی به وسیله، برگزاری انتخاب مستقیم در محلات، بروز پیدا کرد - نوری کرمانی و همکاران، . - 1394 در ادامه به بررسی برخی از تحقیقات انجام شده در داخل پرداخته میشود.
سراسکانرود و همکاران - 1390 - ، در مقاله خود تحت عنوان »ارزیابی میزان مشارکت مردم در بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده محله سیروس آباد تهران« که با استفاده از روشهای پیمایشی - پرسشنامه - و اسنادی و تحلیلی صورت گرفته است، نشان دادند که طرح محله سیروس چه در تهیه و چه در اجرا مؤلفههای یک طرح مشارکتی را دارا نبوده و اقدامات عملی در جهت توانمند کردن مردم نپذیرفته است.
امین زاده و رضا بیگی - 1391 - ، در مقاله خود با عنوان » ارزیابی جایگاه مشارکت در طرحهای منظر شهری به منظور ارائه فرآیند مناسب بازآفرینی بافتهای آسیب دیده«، پس از بررسی جایگاه مشارکت مردم در طرح منظر شهری از طریق روش تحلیل محتوا شرح خدمات و مصاحبه با ساکنین محله، کاستیهای فرآیند مشارکت در بازآفرینی بافتهای آسیب دیده مورد بحث قرار گرفته و تلاش شده است تا فرآیند مناسب برای تحقق بازآفرینی مشارکتی در طرحهای منظر شهری بافتهای آسیب دیده ارائه گردد.
نتایج تحقیق نوریان - - 1391 در مقاله خود تحت عنوان »تحلیل چگونگی حمایت قانون از مشارکت عمومی در بازآفرینی شهری« نشان میدهد که قوانین و مقررات شهری ایران که به تقویت مشارکت عمومی منجر میشوند، در زمینهای اجتماعی و مدیریتی از کاستیهای زیادی برخوردار هستند و نیز در زمینهای اقتصادی و کالبدی که تا حدی با قوانین و مقررات حاصل از تجارب جهانی مطابقت دارد، دچار تغییر و تحریف شده یا نادیده گرفته میشوند.
بی نیاز و مستوفی - 1391 - در مقاله خود تحت عنوان »تأثیر حکمروایی خوب شهری بر بهسازی بافت فرسوده« که در محله آبکوه مشهد صورت گرفته است، نتایج حاصل شده از مطالعات طرح فرادست و میدانی حاکی از پایین بودن سطح مشارکت به عنوان یکی از شاخصهای حکمروایی خوب شهری در روند بهسازی بافت فرسوده محدوده میباشد. بدین منظور راهکارهایی به منظور پر رنگ نمودن نقش مشارکت در فرآیند طرح ارائه گردیده است.
پوراحمد و همکاران - - 1394 در تحقیقی به بررسی بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری با تاکید بر فضاهای گذران اوقات فراغت - نمونه موردی: محله قیطریه تهران - پرداخته اندو نتایج حاصل از تحقیق آنها نشان داد که محدوده مورد مطالعه به لحاظ کاربری فراغتی، در وضعیتی مطلوب قرار ندارد.
