بخشی از مقاله
چکیده
مطالعه چگونگی تأمین منابع مالی دولت، بویژه در حوزه معرفتی اسلام، با هدف غنیسازی حوزه تفکری و یا توسعه، کشف و معرفی حوزه تفکری جدید را میتوان در شمار موضوعات اولویتدار اقتصادی، اجتماعی و نظریهای در حال حاضر جامعه دانست.
پژوهش حاضر با هدف تبیین و اشاعه گفتمان مالیاتی امام علی - علیه السلام - در تأمین مالی دولت اسلامی در چشمانداز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت با استفاده از روش تحلیل گفتمان - الگوی پدام - انجام گرفته و در شمار پژوهشهای کیفی به حساب میآید. تحلیل گفتمان ریشه در علم هرمنوتیک دارد؛ اما به عنوان رشتهای مستقل در علوم انسانی و اجتماعی از اواسط دهه شصت پدیدار گشته است. نتایج تحقیق نشان میدهد از نظر امام علی - علیه السلام - مالیات ستانی یکی از چهار مأموریت اصلی دولت بوده و مالیات منبع اصلی تأمین مالی حکومت اسلامی است و به طور عمیق و راهبردی بر توسعه کیفی پایههای مالیاتی تکیه دارد.
از منظر گفتمان مالیاتی امام علی - علیه السلام - پیشرفت و آبادانی جامعه بر مالیات ستانی مقدم است و بدون کارآمد کردن ارکان و عناصر پیشرفت، گرفتن مالیات، تضعیف زیرساختها و تخریب نظام اقتصادی و اجتماعی - تخریب بلاد - محسوب میگردد. از این دیدگاه، حاکمان بیش از آنکه به جمع و جلب مالیات بپردازند باید به پیشرفت همه جانبه جوامع توجه کنند و تأمین مالی دولت را به طور مسئولانه به پیشرفت و توسعه پایدار و همه جانبه جامعه پیوند زنند.
از مختصات این گفتمان میتوان بر تقدم رُتبی کاهش و مدیریت هزینهها بر افزایش میزان منابع تأمین مالی دولت اشاره کرد، که در آن، بر استفاده بهینه از منابع در دسترس و تحصیل شده تأکید می شود - کارآیی و بهره-وری - . رعایت حال مؤدی مالیاتی به عنوان شریک راهبردی نظام مالیاتی، بکارگیری اصول مدیریت، پرهیز از رفتارهای آمرانه و سختگیرانه در برخورد با تولیدکننده - به عنوان ولی نعمت جوامع - از دیگر مختصات گفتمان مالیاتی امام علی - علیه السلام - است
.1 مقدمه :
برخی از صاحبنظران معتقدند مالیات تقسیم مخارج عمومی بین افراد کشور و تعیین سهم مشارکت هر یک از آنها در این مخارج است که به موجب قانون جهت تامین مخارج عمومی بلا عوض توسط اشخاص حقیقی و حقوقی پرداخت می شود
در بیانی دیگر مالیات سهمی است که به موجب اصل تعاون ملی در حدود قوانین، هریک از سکنه ]توانمند[ کشور، باید از ثروت و درآمد خود برای تامین هزینه های عمومی و حفظ مصالح کشور به قدر توانایی خود به خزانه دولت بدهد - لنگرودی، . - 608 :1380سازمان همکاری و توسعه اقتصادی6 یک تعریف عملی از مالیات بدست داده و آن را پرداختی الزامی و بلاعوض می داند - توکل، - 376 :1379که توسط افراد به دولت پرداخت می شود.
دولت های گذشته و حال عموما به لحاظ منابع دخل و خرج مشابهت های قابل اعتنایی با هم داشته اند. در سده های گذشته اکثر دولت های کوچک و بزرگ با تکیه بر درآمد هایی که به رضایت یا اکراه از طبقات اجتماعی دریافت می کرده اند ؛ مخارج خود را تامین نموده اند. عمده ترین منبع درآمد برای حکومت ها مالیات بوده و هست.اگر چه در دهه های اخیر برای برخی از جوامع امکان تامین درآمد از طریق فروش منابع و مواد خام فراهم شده ، اما مالیاتها همچنان منبع اصلی درآمد حاکمیت ها جهت انجام وظایف اش محسوب می شود.
از آنجا که مالیات ها ابزار مهمی در اجرای سیاستهای اقتصادی شناخته شده و از عمده متغیرهایی است که دولت از طریق آن نه تنها در متغیر های کلان مانند رشد اقتصادی، تورم، بیکاری و .. تاثیر می گذارد؛ بلکه مالیاتها در تخصیص منابع و توزیع درآمد] و تامین عدالت[ نیز اثرات بسیار عمده و ماندگاری بهمراه دارد، به همین دلیل عملکرد مالیات در اقتصاد و سهم آن در تولید ناخالص ملی، نشانه اثربخشی سیاست های مالیاتی در اقتصاد ملی می باشد
شاید بتوان گفت تاریخ مالیات-به تعریف عام و خاص- قدمتی به قدمت شکل گیری دولت ها و حتی دولت های کوچک محلی در اعصار گذشته دارد.در طول تاریخ هر جا که انسجامی سیاسی- اجتماعی شکل گرفته است، لزوم کمک های داوطلبانه یا الزام آور جهت پایدار سازی تعادل اجتماعی و حفظ انسجام اجتماعی احساس شده است. به همین جهت می توان مطالعه تاریخچه مالیات و مالیات ستانی را تا اعماق تاریخ بشری امتداد داد .
به لحاظ نظری پیدا کردن مبانی نظری و عملی برای شکل دهی به نظریه مالیات در اسلام بیش از همه به مفروضات اساسی قران کریم و دیدگاه های نظری و اقدامات عملی معصومین - علیه السلام - بویژه امام علی - علیه السلام - رجوع دارد. برجسته ترین شکل مالیات در زمان امام علی - علیه السلام - خراج بوده است. که حضرت مامورانی را برای وصول آن به اقصی نقاط کشور اعزام می کرده است و در عین حال برای آنها دستور العمل های اندیشه ای و عملی هم می داده است؛ این دستور العمل ها دارای یک قالب فکری و شناختی ویژه ای است که تحت عنوان گفتمان مالیاتی امام علی ع در این تحقیق به آن پرداخته شده است.
.2 بیان مساله:
مطالعه چگونگی تامین منابع مالی دولت اسلامی با هدف غنی سازی حوزه تفکری و یا توسعه و کشف و معرفی حوزه تفکری جدید را می توان در شمار موضوعات اولویت دار اقتصادی و اجتماعی دانست. بویژه که هدف جستجوی الگوهای نظری و عملی در حوزه معرفتی اسلام باشد. دستورالعمل جامع حکومتی امام علی - علیه السلام - خطاب به فرمانداران خود در نهج البلاغه، حاوی اصول و دکترین مهمی در مملکت داری و تعیین چشم انداز، ماموریت ، اهداف و راهبردهای ظریفی است که تاکنون از روی آن، آنگونه که باید و شاید پرده برداشته نشده است.
یکی از ابعاد مهمی که در دستورالعمل های مذکور آمده است تعیین ماموریت های عمده برای حکومت و نظام سیاسی است که حضرت در ابتدای نامه 53 به آنها اشاره می فرماید؛ نخستین ماموریت عمده حاکمیت مورد نظر امام علی - علیه السلام - عبارتست از اخذ مالیات - جِبایَهَخَراجِها - دومین ماموریتدفعخطرات محتمل در حوزه دفاعی و امنیتی - جِهادَ عَدُوﱢها - ، ماموریت سوم انجام اصلاحات فرهنگی و رشد دادن عنویم و فکری جامعه - اِِستِصلاحَاَهلِهَا - و ماموریتایجادچهارمپیشرفت ، توسعه و آبادانی - عِمارَهَ بِلادِهَا - است.
برجستگی و شاخص بودن این رویکرد در کارکردهای نظام سیاسی امروزه آنقدر گویا و عمیق است که مهم ترین نظریات در حوزه اداره امور سیاسی و مدیریت دولتی هرچه بیشتر کوشیده اند هنوز نتوانسته اند با این قدرت و استحکام زوایای ماموریت های دولت را بشکافند. با این وجود آنچه در این نوشتار برای پژوهشگران مهم است این است که به ابعاد و زوایای یکی از عمده ترین ماموریت های مورد نظر امام علی - علیه السلام - بپردازند که به عنوان اولین ماموریت به حساب می آید. ماموریت اخذ مالیات از تولید ملی با هدف تامین مالی دولت، اصولا از یک چارچوب نظری و عملی نشات می گیرد که کشف و معرفی ابعاد آن در افق چشم انداز الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی در خور اهمیت و شایسته توجه بوده و جای خالی آن در پژوهش ها و خط مشی گذاری ها محسوس است.
در ایران نیز با عنایت به تحولات گسترده در محیط سیاسی بین المللی و افزایش تهدیدها- بویژه تهدیدهای اقتصادی و چالش های ناشی از تحریم ها- و نوسانات قیمتی منبع عمده درآمدهای دولت - نفت - ، اتکا به مالیات به عنوان یک منبع مالی باثبات و ریشه دار ضرورتی اجتناب ناپذیر می باشد و باوجود اینکه مالیات به عنوان مهم ترین منبع درآمدی تاکنون فراز و نشیب های فراوانی را به خود دیده ، مطالعه دخل و خرج دولت ها به عنوان موضوع اصلی مالیه عمومی در دهه های اخیر جایگاه برجسته ای برای خود پیدا کرده است و مورد توجه سیاست های کلی ابلاغی از سوی مقام معظم رهبری و همچنین برنامه های پنج ساله توسعه بوده است.اکنون که کشور ما در دهه چهارم زندگی خود بعد از انقلاب - دهه عدالت و پیشرفت - شاهد تحولات گوناگون در عرصه مدیریت کلان اقتصادی، سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی است، مطالعه ساختارهای اساسی اقتصادی برای تولید گفتمان متناسب با اصول و آموزه های انقلاب اسلامی بیش از هر زمان دیگر لازم و ضروری می نماید؛ تا در پرتو آن، رهیافتهای نظری و عملی متناسب با شرایط و مقتضیات زمان ، پرورده ، تامین و ارایه گردد.
.3 اهمیت و ضرورت تحقیق:
تامین مالی هزینه های دولت اسلامی مستلزم طراحی و تدوین الگویی منسجم و جامع در اداره امور نظام مالیاتی متناسب با آرمانهای اسلامی و ارکان و آموزه های پیشوایان دین است . این الگوی گفتمانی میتواند راهگشای خط مشی گذاران و مدیران راهبردی و امیدبخش فردایی روشن در عرصه عمل اقتصاد مقاومتی باشد. از سوی دیگر تحقق الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی نیز در گرو ارتقای سطح قابلیتهای مدیریتی است و کوتاهترین راه آن، کشف میزان کارآمدی و توانمندی ها و ارتقای دانش و قابلیتهای مدیران، یادگیری از تجربیات مفید و ارزنده و پرهیز از تکرار اشتباهات است. و بویژه مطالعه دیدگاه های اقتصادی همچون مالیات های اسلامی، مسلما کشور های اسلامی و مردم مسلمان آن به ما چشم دوخته اند و ما چه بخواهیم و چه نخواهیم دانش و تجربه تولید شده در حوزه فکری انقلاب اسلامی مورد توجه آنها قرار می گیرد.
به عبارتی اگر مدعی حکومت اسلامی هستیم، نمی توانیم نسبت به موضوعی به این مهمی در دنیای اسلام و در دنیای موجود بی توجه باشیم - عرب مازار،. - 22 :1388 ایفای نقش فعال و سازنده در این عرصه و خروج پیروزمندانه از شرایط فشار ، مستلزم گفتمان سازی و طراحی و تدوین ساختار های فکری و پژوهشی متناسب با نیاز های موجود جامعه خود و جهان اسلام و منطقه است.
جوامع مسلمان بدلیل برخورداری از سوابق فرهنگی و سیاسی و تاریخی ارزنده، می توانند در طراحی مکتب و نظام اقتصادی و همچنین سیاست گذاری مالیاتی از قالب های فکری و فرهنگی خود بهره جسته و قوانین اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خود را براساس آن آموزه ها تدوین نمایند
