مقاله طبقه¬بندی و تحلیل مؤلّفه¬های هویت اسلامی در خطبه¬ها و نامه¬های نهج¬البلاغه

بخشی از مقاله

چکیده

هویت، یعنی آنچه برای فرد، قوم، ملت، مذهب، آیین و... ارزش تلقی میشود؛ پس هویت اسلامی، یعنی آن شاخصهها، مؤلّفهها و    آداب و رسوم خاصّ مسلمانان که آنها را از سایر آیینها و مذاهب جدا میسازد. طبقهبندی و تحلیل مؤلفههای هویت اسلامی در نهجالبلاغه که از جمله متون برجسته انسانیِ اسلامی است، میتواند بستر و زمینه بسیار مناسبی برای آشنایی با حقیقت دین اسلام باشد؛ چرا که کلام اهل بیت - ع - و سیره و رفتار آنان در کنار قرآن کریم، از بهترین و مستندترین منابع درک و دریافت مفاهیم اسلامی است و از طرفی، چون حضرت علی - ع - اولین امام پس از پیامبر اسلام بوده و رهبری حکومت اسلامی را نیز به عهده داشته است، با ژرفنگری در سخنان ارزشمند ایشان، میتوان به حقیقت اسلام پی برد.

در پژوهش پیشرو با بهرهگیری از روش استقرایی- تحلیلی و تکیه بر مطالعات کتابخانهای، خطبهها و نامههای نهجالبلاغه را به صورت دقیق بازخوانی کردهایم و پساز استخراج مؤلّفههای شاخص دالّ بر هویت اسلامی از دیدگاه حضرت علی - ع - ، به طبقهبندی و تحلیل این مؤلّفهها پرداخته-ایم. دستاوردهای پژوهش گویای این است که با توجه به سخنان ارزشمند علی - ع - میتوان مؤلّفههای هویت اسلامی را در چهار دسته بزرگ اعتقادات، اعمال، سیاست و اخلاق قرار داد که این یعنی اسلام دینی است که برای فرد اعتقادات و اخلاق خاصی تجویز میکند و این اعتقادات باعث میشود او اعمال خاصی را با شرایط ویژهای انجام دهد.

از آنجا که دین از سیاست جدا نیست، اسلام برای حکومت و سیاست نیز برنامه ویژهای دارد که مسلمانان باید به آن توجه داشته باشند. به نظر میرسد یک مسمانل زمانی که بتواند این چهار مؤلّفه را در زندگی رعایت کند، به شکلی که حضرت علی - ع - بیان فرموده، در گروه امت اسلامی قرار گرفتهاست. باید توجه نمودکه داشتن یکی از مؤلّفهها برای تشکیل هویت اسلامی کافی نیست و آن زمانی شکل کامل و نهایی خواهد گرفت که هممؤلّفهها در کنار همدیگر جمع باشند. البته باید به سلسلهمراتب اهمیت مؤلفهها نیز دقت کرد.

.1 درآمد هویّت همان احساستعلّق فرد به گروه خاص، به نژاد خاص، فرهنگ خاص، زبان خاص،آیین خاص و شیوه زندگی خاص و... استهویّت. در واقع تعریفی است که ما از خود داریم و این واقعیت را نشان میدهد که ما چه چیزی را دوست داریم و علایق ما به چه سمت و سویی است. »در واقعهویّت یعنی کیفیت یکسان بودن در هر زمان و همه شرایط؛ در هر حالهویّت داشتن یعنی یگانه بودنامّا از دو جنبه متفاوت یکی همانند دیگران بودن در طبقه خود و دیگر همانند خود بودن در گذر زمان« - گلمحمدی، - 224 :1381.

بنابراین هر فرد،گروه،ملّت و آیینی دارای هویتی خاص و ویژه دارندهویت. فرد یا گروه وابسته به مؤلّفههایی است که آن فرد یا آن گروه برای خود مطرح نمودهاند و زمانی که یکی از این مؤلّفهها از بین برود آن فرد یا گروه با تضعیف هویت و حتی نابودی آن روبه رو میگرددشیخاوندی. هویّت را »مجموعهای از علائم،آثار مادی، زیستی، فرهنگی و روانی میداند که موجب شناسایی فرد از فرد، گروه از گروه یا اهلیتی از اهلیت دیگر و فرهنگی از فرهنگ دیگر می شود« - ربانی و همکاران، :1388 - 140؛ پس با توجه بهویّت افراد و گروهها است که ما آنها را میشناسیم و همچنین به سببهویّت افراد و گروهها است که بین آنها تمایز ایجاد میشود.

اسلام به تصریح قران آخرین دین الهی است که با بعثت حضرت محمد - ص - آغاز گردید و خداوند آن را برنامه و روشی برای دستیابی به سعادت حقیقی مردم قرار داده است. کسانی که دین اسلام را پذیرفتهاند مانند دیگر آیینها، از هویت ویژهای برخوردارند. در واقع اسلام به ما هویتی نو و تازه معرفی کرد که مهمترین مؤلّفههای هویت اسلام را باید در قرآن و کلام معصومینعلیهمالسلام جستوجو کرد.

در این پژوهش به دنبال یافتن و تحلیل مهمترین مؤلفههای هویت اسلامی در خطبهها و نامههای نهجالبلاغه هستیم. از مهمترین دلایلی که ما را بر آن داشت تا هویت اسلامی را در کلام حضرت علی - ع - پیگیری کنیم، این بوده که بهتر است هویت اسلامی را از آموزهها و رهنمودهای کسی استخراج کنیم که خود اولین کسی است که به پیامبر اسلام ایمان آورده و مدتها در کنار او بوده و اولین امام شیعیان و حدود پنج سال خلیفه مسلمین بوده است.

میتوان اضافه کرد که مؤلّفههای هویت اسلامی بهتدریج ایجاد شده است؛ چنانکه ابتدا همان گفتن شهادتین و پذیرش توحید بوده است؛ اما با گذشت زمان دیگر مؤلفهها هم به آن افزوده شده است؛ پس میتوان گفت که با کامل شدن نزول قرآن و اکمال دین در واقعه غدیر، مهمترین مؤلفههای هویت اسلامی شکل گرفت و میتوان آنها را در کلام حضرت علی - ع - مشاهده کرد. میتوان با استفاده از کتاب نهجالبلاغه به تعالیم حقیقی اسلام دست پیدا کرد و در واقع این کتاب در زمینه شناخت حقیقی از یک اسلام واقعی در جنبههای مختلف عبادی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی رهگشا است.

.1-1 پیشینه تحقیق در جستوجو برای یافتن پیشینه پژوهش، به چنین موضوعی که طبقهبندی و تحلیل هویت اسلامی در کلام امیر مؤمنان باشد نرسیدیم و همین امر انگیزه ما را چند برابر کرد تا این پژوهش را به پایان برسانیم. هرچند در زمینه هویت اسلامی به صورت جداگانه و نیز نهجالبلاغه به تنهایی کتابها و مقالات فراوانی دیده میشودامّا، باید گفت که موضوعی مشابه با موضوع پژوهش پیشرو یافت نشد.

کتاب نهجالبلاغه که دربردارنده خطبهها و نامهها و حکمتهایی است که حضرت علی - ع - فرموده، اولین بار با همت و کوشش سیدرضی گردآوری شد که پس از آن، شرحها و ترجمههای زیادی به زبان فارسی و عربی بر این کتاب نوشته شده است. در میان شرحها و ترجمههای فارسی، میتوان به شرح فیضلاسلام و سیدجعفر شهیدی و ترجمهمحمّدتقی جعفری و محمد دشتی اشاره کرد. ضمن اینکه میتوان از نهج البلاغه با رویکرد موضوعی نوشته عباس عزیزی نیز یاد کرد، که برای پژوهش در موضوعات مختلف نهج البلاغه سودمند است.

.1-2 روش تحقیق و چارچوب نظری

هویت و بحث در مورد کیستی انسان، از جنبههای فردی و جمعی قابل نگرش و اهمیت فراوان است. شاید بتوان هویت دینی را یکی از هویتهای جمعی نامیدامّا؛ نباید غافل شد که دین با فردیّت انسان نیز سروکار دارد و به نوعی، هم در ارتباط با فرد معنا مییابد و به او هویت تازه میبخشد و هم در اجتماع حاضر است و هویت اجتماعی او را شکل خاص میدهد .

هویت اسلامی در واقع نشاندهنده احساس تعلق و تعهد به دین و جامعهی دینی است و این احساس تعلق باعث میشود که رفتار و اعتقادات و شکل زیستن فرد دارای قاعده و قانون شود و زندگی و مرگ معنای ویژهای به خود بگیرد. »هویت اسلامی به معنای درکی است که مسلمانان از خود دارند و نیز دیگران از مسلمانان دارند. این مفهوم به وجود آورندهویت مشترکی است که اصطلاحاً امت نامیده میشود. امت به معنای پیروان یک دین خاص و در اینجا دین اسلام است. هویت اسلامی در ذیل خود خردههویتهایی نیز به صورت مذاهب مختلف دارد که بارزترین دستهبندی آن تشیع و تسنن است« - بابایی زارچ،. - 195 :1383

در این جستار در پی نقد و تحلیل مؤلفههای اسلامی در کلام حضرت علی - ع - هستیم و با نگاهی ژرف به سخنان آن حضرت، بهچهار مؤلّفه شاخص رسیدیم که عبارتند از: اعتقادات، اعمال، سیاست و اخلاق.که احساس تعلقبه این چهار مؤلّفه، میتواند ما را در گروه امت اسلامی جای دهد. لازم به توضیح است که اگرچهمؤلّفههای هویت اسلامی را میتوان در این چهار مؤلّفه خلاصه کرد؛امّا باید توجه کرد که مثلاً درست است که اعمال یک فرد مسلمان باید اعمال خاصی باشدامّا، آیا اگر کسی یک عمل از اعمال را انجام نداد، میتوانیم بگوییم که او مسلمان نیست؟ در پاسخ باید گفت که آن فرد هنوز مسلمان است.

البته به شرطی که اعتقادات و سایر مؤلّفهها را دارا باشدامّا؛ با انجام ندادن آن یک عمل باید گفت که از احساس تعلق او کاسته شده است و هرچه اعمال بیشتری را انجام ندهد، به سمت بیگانگی با هویت اسلامی گام برداشته است؛ پس آنگونه که در کلام امیر مؤمنان دیده میشود، فرد مسلمان باید به معنای واقعی تسلیم فرامین اسلامی باشد؛ چه در اعتقادات، چه در سیاست، چه در اعمال و چه در اخلاق. باید دانست که اسلام برنامهای جامع برای زندگی انسان دارد و نباید آن را در رعایت یک یا چندمؤلّفه معنی کرد؛ بلکه باید اعتقادات چنان محکم باشد که در همه موراد نظر اسلام را بر دیگر آراء ترجیح داد و در همه زمانها و مکانها تسلیم دستورات اسلام شد.

.2 پرسشهای پژوهش

.2-1 با توجه به خطبههای حضرت علی - ع - چه مؤلّفههایی را برای هویت اسلامی مسلمانان میتوان نام برد؟

2.-2کدام بخش از مؤلّفههای هویت اسلامی از اهمیت بیشتری برخوردار است؟

.2-3 طبقهبندی مؤلّفههای هویت اسلامی بر اساس خطبهها و نامههای حضرت علی - ع - چگونه است؟ .3 فرضیههای پژوهش

.3-1 به نظر میرسد با دقت در خطبهها و نامههای حضرت علی - ع - میتوان به مهمترین مؤلّفههای هویت اسلامی مسلمانان دست یافت.

.3-2 به نظر میرسد در خطبهها و نامههای حضرت علی - ع - مؤلّفههای هویت اسلامی ذیل چهار بخش اعتقادات، اعمال، سیاست و اخلاق قابل تقسیم است.

.3-3 میتوان گفت که بخش اعتقادات مؤلّفههای هویت اسلامی از سایر بخشها اهمیّت بیشتری دارد. .4 تحلیلمؤلّفههای هویت اسلامی در خطبههای نهجالبلاغه

.4-1 اعتقادات

.4-1-1 قرآن

کتاب مقدس و آسمانی مسلمانان قرآن است و منبع اصلی باورها و اعمال دینی ایشان به شمار میرود. بر اساس باورهای اسلامی متن قرآن وحی الهی است و از سوی خداوند و از طریق فرشته وحی - جبرئیل - بر پیامبر نازل شده است. به اعتقاد مسلمانان در قرآن هیچگونه باطل و اشتباهی راه ندارد و از زمان نزول تا کنون بدون تحریف باقی مانده است.