بخشی از مقاله
چکیده
اقلیم معانی گستردهای داشته و علاوه بر پارامترهای هواشناسی، محموعه عوامل فیزیکی، شیمیایی و زیست محیطی را در بر میگیرد. این تحقیق در پی استفاده از سامانه اطلاعات مکانی - GIS - در پهنه بندی اقلیمی حوزه های آبخیز استان کهگیلویه و بویراحمد می باشد. در این راستا با در دست داشتن اطلاعات هواشناسی و هیدرولوژی، و نیز به کمک GIS ، به پهنهبندی اقلیمی حوضه های مذکور به سه روش دومارتن و آمبرژه و سیلیانوف پرداخته گردید. در منطقه مورد مطالعه دو فاکتور ارتفاع و عرض جغرافیایی مهمترین عوامل سازنده اقلیم منطقه می باشند. از سوی دیگر امتداد جغرافیایی کوهستان ها نیز در میزان ریزش های جوی و مقدار انرژی جذب شده خورشیدی موثر است که این پارامتر نیز به نوبه خود تفاوت های چشم گیری را در سطح منطقه ایجاد می نماید به منظور تعیین اقالیم مختلف در استان کهگیلویه و بویراحمد، لایه های مختلف پارامترهای اقلیمی در روش های مختلف با توجه به مدل ارتفاع رقومی حوزه های آبخیز زهره، کارون و مارون ساخته شد.
با تلفیق این لایه ها نقشه اقلیمی ایجاد گردید و در نهایت نقشه اقالیم مختلف با یکدیگر و با لایه های اطلاعاتی دیگر در ارتباط با عناصر مختلف حوزه آبخیز بازفت مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که اقلیم غالب در استان کهگبیلویه و مرطوب اقلیم مرطوب می باشد به طوری که از شمال به جنوب استان میزان خشکی بیشتر و اقلیم به ست خشک گرایش پیدا می کند. هم چنین نتایج نقشه های بدست آمده با استفاده از روش های مختلف محاسبه اقلیمی روند مشابهی برای استان نشان داده است.
واژگان کلیدی: پهنه بندی، قلیم،خشکسالی،تبخیر و تعرق،سامانه اطلاعات جغرافیایی
مقدمه
اقلیم یک منطقه بیانگر ویژگیهای جغرافیایی یک منطقه است و بیانگر پتانسیلها و محدودیت های مختلف به لحاظ برنامهریزی آمایش سرزمین از جمله مدیریت منابع آبی یک منطقه است. بعبارتی اقلیم، شرایط پیچیده و خلاصهای از اوضاع جوی منطقهای است که بهطور مشخصی در ارتباط با عرض جغرافیایی و سایر عوامل جغرافیایی تغییر میکند. شناخت ویژگی های طبیعی هر منطقه، بخصوص آب و هوا می تواند در امر برنامه ریزی و آمایش آن سرزمین نقش عمده ای ایفا نماید و پهنه بندی اقلیمی - یعنی شناسایی پهنه هایی که دارای آب وهوای یکسانی باشند - جهت دستیابی به توسعه همه جانبه در ابعاد مختلف زمانی- مکانی ضروری می باشد.
دراین راستا وجود توان های محیطی، اقتصادی، کشاورزی و صنعتی در استان و بهره برداری بهینه از آنها و نیز پیش بینی وقوع حوادث طبیعی، چون سیل و خشکسالی و....، ضرورت شناخت صحیح شرایط جوی و ویژگی های آب و هوایی مناطق مختلف و در نهایت پهنه بندی اقلیمی را بویژه برا ی برنامه ریزان آشکار ساخته است - گرامی مطلق و شبانکاری مهران، . - 1385در طبقه بندی اقالیم مختلف زمین یک فرمول و روش کلی و اساسی و مورد قبول کلیه دانشمندان جهان وجود ندارد و طبقه بندی ها بر اساس اهداف مختلف پایه گذاری گردیده اند. این تحقیق به منظور پهنه بندی اقلیمی بر اساس روش آمبرژه و دمارتن و سیلیانوف در حوزه های آبخیز استان کهگیلویه و بویراحمد پی ریزی گردید.
پهنه بندی اقلیمی مبتنی بر آمار و اطلاعات و داده های آماری صحیح و مناسب ثبت شده در ایستگاههای استان بر اساس روش های اقلیمی و اطلاعات اقلیمی در محیط های سامانه اطلاعات جغرافیایی و مقایسه اقلیمهای مختلف استان براساس سه روش مورد استفاده در پهنه بندی اقلیمی از اهداف مورد نظر در این پژوهش بود. محققان متعددی به پهنه بندی اقلیمی حوزه های آبخیز به روش های مختلف پرداخته اند به طوری که پورمنافی و مدرس - 1385 - در مطالعه انواع اقلیم موجود در حوزه آبخیز بازفت با مساحت بالغ بر 220000 هکتار در شمال غرب استان چهار محال و بختیاری با استفاه از سه روش آمبرژه، دو مارتن و روش پیشنهادی کریمی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی - GIS - به این نتیجه رسید که GIS در ارائه نقشه های اقلیمی با جزئیات و طبقه بندی بهتر در مقایسه با روشهای معمول و در منطقه وسیع قابلیت بالایی دارد.
برای پهنه بندی اقلیمی استان بوشهر گرامی مطلق و شبانکاری مهران - 1385 - از شیوهای جدید طبقه بندی متکی بر تکنیک های آماری تحلیل عاملی و تحلیل خوشه ای به روش - - Ward نمودند که اثرات متقابل تعداد زیادی از عناصر اقلیمی را ملاک تقسیم بندی قرار می دهد و به کمک نرم افزارهای - Excel - ، - S-plus - و - Surfer - بر روی ماتریس114* 30 در مساحت23167 کیلومتری استان بوشهردرمقیاس زمانی12 ماهه و سالانه پهنه بندی انجام گرفت. نتایج بررسی ها نشان داد که مهمترین عوامل تشکیل دهنده اقلیم استان بوشهر به ترتیب اهمیت عبارتند از: 1 عامل رطوبی بادی 2 عامل ابری بارشی 3 عامل گرمایی دید 4 عامل بادی غباری و نواحی اقلیمی استان بوشهر به شرح زیر تقسیم بندی می شود: 1 ناحیه دشتی 2 ناحیه پارس جنوبی 3 ناحیه ساحلی 4 ناحیه کوهستانی شمال شرقی 5 ناحیه گناوه ای دشتستانی 6 ناحیه دیلمی. نجار و همکاران - 1387 - برای شناخت اقلیم استان سیستان و بلوچستان به پهنه بندی اقلیمی با روش های نوین ناحیه بندی مانند تحلیل عاملی، خوشه بندی و روابط مکانی پرداختند.
نتایج بررسی آن ها نشان داد که اقلیم این استان ساخته 5 عامل است که این عوامل به ترتیب اهمیت عبارتند از عوامل رطوبت جوی، بارش، حرارت، تابش و باد و تندر. بارزترین ویژگی اقلیمی سواحل عمان نم و ابر و پس از آن تابش و حرارت است. اربطانی و همکاران - 1388 - با پهنه بندی اقلیمی استان اصفهان براساس روش دومارتن و با استفاده از روش های زمین آماری با استفاده ازآمار 35 ایستگاه هواشناسی در یک دوره 30 ساله از روش های کریجینگ، کوکریجینگ و تابع معکوس فاصله با توان های 1 تا 5 استفاده شد.. نتایج نشان داد که روش کوکریجینگ دارای کمترین میزان خطاست. در نهایت با استفاده از آن و به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه پهنه بندی اقلیمی استان اصفهان تهیه شد. نقشه نهایی نشان داد که %80منطقه مورد مطالعه در اقلیم خشک و نیمه خشک واقع شده است.
لشنی زند و همکاران - - 1390 با پهنه بندی اقلیمی استان لرستان با استفاده از روشهای آماری و تعیین مناسب ترین روش تجربی نشان داد که اقلیم این استان با استفاده از روش تحلیل مولفه های اصلی همخوانی بیشتری با واقعیت اقلیمی آن نسبت به روش های تجربی دارد.استان کهکیلویه و بویر احمد از نظر تقسیم بندی کلی هیدرولوژیکی ایران در زیر مجموعه ای از حوضه های آبریز رودخانه های مهمی چون کارون، مارون و زهره واقع شده است. تغییرات شدید در توپوگرافی استان - اختلاف ارتفاعی معادل متر - و تفاوتهای موجود در جهت جبهههای باران زا بهدلیل موقعیت جغرافیایی حوضهها موجب تفاوتهای آشکاری در شرایط اقلیمی گردیده که انجام مطالعه حاضر را ضروری نموده است.
مواد و روش کار موقعیت جغرافیایی استان
منطقه مطالعاتی محدوده استان کهکیلویه و بویر احمد بوده که در گسترده جغرافیائی 29 0 48 45 تا 26 38 310 عرض شمالی و 49 0 53 26 تا 51 0 53 16 طول شرقی واقع شده است. این استان از 5 شهرستان کهکیلویه، دوگنبدان، بویر احمد، دنا و بهمئی با مرکزیت یاسوج، دوگنبدان، دهدشت، سی سخت و بهمئی و مجموع مساحت 16264 کیلومتر مربع تشکیل گردیده است - شکل . - 1
روش تحقیق
برای تعیین اقلیم در ایستگاههای موجود در استان با استفاده از شاخص های رایج اقلیمی از جمله شاهص های دومارتن، سلیانوف و آمبر زه اقدام به تعیین نوع اقلیم در ایستگاههای مختلف دارای آمار هواشناسی و هیدرولوژی در حوزه های آبخیز استان اقدام گردید سپس ه منظور تعیین اقالیم مختلف در استان کهگیلویه و بویراحمد، لایه های مختلف پارامترهای اقلیمی در روش های مختلف با توجه به مدل ارتفاع رقومی حوزه های آبخیز زهره، کارون و مارون ساخته شد. با تلفیق این لایه ها نقشه اقلیمی ایجاد گردید و در نهایت نقشه اقالیم مختلف با یکدیگر و با لایه های اطلاعاتی دیگر در ارتباط با عناصر مختلف حوزه آبخیز بازفت مورد تحلیل قرار گرفت.
روش آمبرژه
این طبقه بندی مبتنی بر یک کلیما گرام و یک ضریب به صورت 200 p Q می باشد که در آن بارندگی سالانه برحسب میلیمتر، M میانگین بیشینه های دمای روزانه در گرمترین ماه سال و m میانگین کمینه های روزانه در سردترین ماه سال می باشد. مقادیر M و m برحسب درجه کلوین می باشند. صفحه اقلیم نمای آمبرژه به قسمت های مختلف که هر یک مشخص کننده شرایط اقلیمی خاصی است، تقسیم بندی میشود. مختصات هر نقطه از نظر Q و m داخل یکی از این مناطق قرار می گیرد در جدول - 33 - هویت اقلیمی ایستگاه های هواشناسی منتخب در این سیستم ارائه شده است.
روش دومارتن
این تقسیم بندی برحسب مقادیر خشکی IA انجام می گیرد و برای محاسبه شاخص خشکی از رابطه زیر استفاده می گردد :
