مقاله طراحی بنای ساختمان اداره تبلیغات اسلامی خوزستان با رویکرد معماری سنتی ایرانی

بخشی از مقاله

چکیده:

لازمه طراحی یک مجموعه با ابعاد اداری و زمینه مذهبی توجه به بسترهای دینی و مطالعه در آن است. ساختمان اداره تبلیغات اسلامی استان خوزستان به عنوان بنایی ویژه میتواند به صورت بیانهای از دستاوردهای معماری اسلامی باشد و ساختمان آن به عنوان یک ر سانه عمل کند. پژوهش حا ضر با هدف طراحی ساختمان اداره کل تبلیغات ا سلامی خوز ستان با رویکرد معماری سنتی ایران انجام شده است. بدین منظور پرسشنامهای به منظور سنجش متغیرها طراحی شد.

پس از اطمینان از پایایی و روایی ابزار اندازه گیری توسط آلفای کرونباخ و روایی محتوایی در میان نمونهای متشکل از 30 نفر در ترکیبی از اساتید و خبرگان معماری و کارکنان باتجربه این اداره، با روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب و مورد بررسی و در سال 1395 انجام شد. دادهها با آزمون های آلفای کرونباخ، کولموگروف- اسمیرنوف، t تک نمونهای و فریدمن به وسیله نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که عوامل منتخب تحقیق شامل معنویت، هویت فرهنگی، تکنولوژی و فناوری، قابلیت تغییر در فضا و شأنیت فضایی در طراحی بنای ساختمان اداره تبلیغات اسلامی خوزستان موثر بوده و میتوانند مورد استفاده قرار گیرند.

-1 مقدمه

گنجینه معماری سنتی کهغالبًا حاصل تجربیات مستقیم انسان و طبیعت پیرامون او بوده است، بهعنوان یک منبع و مرجع اصیل و پایان ناپذیر، پیش روی معماری جهان قراردارد. نحوه استفاده از این منبع محل مناقشه و اختلاف بین صاحب نظران است.>1@ برای حل و فصل اختلافات نظری، راهی جز تحلیل منطقی از پدیده وجود ندارد. یکی از ابعاد اصلی بررسی، تحلیل روند شکل گیری این معماریست که همواره متضمن نوآوریها و ابداعات و پیچیدگیهائی نیز در طول تاریخ بوده است. شکل گیری معماری، امروزه غالبا"دارای نقطه آغازی انتزاعی و ذهنی است، یا بهعبارت دیگر شکل از عالم ذهن از طریق تجربیات ذهنی طراحانه به عرصه عمل و اجراء ابلاغ میگردد.

معماری سنتی ایران قرابت و نزدیکی بیشتری با روند شکل گیری طبیعی دارد. بسیاری از ویژگیهای زیبائی شناسانه این معماری، ناشی از همین امر یعنی نزدیکی به طبیعت و یا به عبارت کلی تر وحدت جغرافیائی آن است. از سوی دیگر وحدت جغرافیای متضمن امکان تغییر و سازگاری با موقعیت است که رمز بقاء انسان از گذشته تاکنون بوده است. این خصوصیت در معماری سنتی به بهترین وجه تجلی پیدا کرده است، در حالیکه اتکای کامل به تکنولوژی در ترکیبهای استاندارد شده، امکان تنوع را به حداقل رسانده است.[1]

-2 تئوری

فضاهای اداری یکی از نشانههای ساختمان سازی معاصر هستند و در حال حاضر در بسیاری از کشورها مانند ژاپن %50 از جمعیت در ادارات مشغول به کار هستند در حالی که در شروع قرن بیستم این رقم %5 بوده است و این نشان دهنده رشد نیاز به فضاهای اداری میباشد .[2] برای دست یابی به این موضوع، طراحی ساختمانهای اداری بایستی موضوعاتی مختلف را در نظر گرفته و اصول خاصی را دنبال نماید.

اگر این اصول برگرفته از تاریخ، سنت، فرهنگ و آموزههای دینی هر کشور باشد احتمالا در مقبولیت آن ساخت و سازها تأثیر خواهد داشت. در نتیجه کارایی بالا برای ساکنین و کارکنان و رضایتمندی، بهره وری، سلامت و انعطاف پذیری بیشتر فضا را به ارمغان آورده و همچنین رفتار محیطی مناسبتری ایجاد میکنند. معماری ایرانی در طول تاریخ خود به عنوان رشتهای تلفیقی از علم و عمل همواره با بهره گیری از دانش استادکاران بناهای باشکوهی را در این کشور از خود برجای گذاشته است و میتوان با تکیه بر آن بازتعریفی از فضاهای اداری داشت .>2@

برخلاف آن چه به نظر میآید معمار ایرانی تنها به فنون ساخت آگاه نبوده و لذا دید جامع نگر وی به مقولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و... از یک سو و از سوی دیگر دانش زیبایی شناسی، تناسبات، سازه، هندسه و .... باعث پدید آمدن مطلوب ترین بناها میشده است .[3] عوامل بسیار گوناگونی از جمله مصالح و امکانات فنی، شیوه معیشت، فرهنگ، نیازها و خواستههای استفاده کنندگان یا سازندگان در شکل دادن به هر فضای معماری نقش دارند. بنابراین، بناهای عمومی و تاریخی که غالبا در تطابق با شرایط زیستی جامعه شکل گرفتهاند، منعکس کننده برخی از روابط و الگوهای رفتاری و اجتماعی و نحوه استفاده از فضا هستند.

وجود ارتباط گسترده و چند جانبه بین انسان و فضای زیست او موجب شده که رابطهای کمابیش معنوی بین انسان با محیط زندگی او پدید آید. به همبن سبب هر فضای معماری یا شهری نشان دهنده بعضی خصوصیات فرهنگی - قومی است که برخی از افکار، عقاید، خواستهها و رفتارهای فردی و اجتماعی را نشان میدهد .>4@ اگر سنت را به معنی راه و روش بدانیم، آنگاه میتوان گفت یک سنت یا روش درست و جا افتاده را میتوان در بی نهایت کالبد گوناگون نمودار ساخت. سنتهای اصیل و ارزشمند هرگز از سطح متعالی خود پایین تر نمیآیند و بیشتر با محتوا کار دارند تا با شکل و کالبد و میتوانند در گذر زمان ادامه یافته و تکامل یابند.

خداوند نیز در قرآن از تاریخ، برای عبرت گرفتن و ذکر و یادآوری نکات اخلاقی بهره فراوان برده است. انسان مسلمان نیز همراستا با رویکردی که قرآن در نحوه بهره گیری از گذشته بیان داشته، جستجو در گذشته را تنها با هدف یافتن نکات مثبت و کسب تجربه از آن ارزشمند دانسته و در صدد یافتن همین نکات ارزشمند در گذشته معماری کشورمان در زمینه تکنولوژی و سازه است.>5@

آشتی با گذشته، بدین معنی نیست کهعیناً از معماری سنتی تقلید کرد. این بدین معنی است که باید آن معماری را باز طراحی کرد. به عبارت دیگر باید آن معماری را درست شناخت و با عقبه خودمان از لحاظ فرهنگی، فضایی، محیطی و به ویژه با طبیعت آشتی کرد. چرا که طبیعت، مبنا و اساس معماری سنتی و بومی است. همچنین نبایدصرفاً از معماری شروع کرد، بلکه مؤثرتر آن است که استفاده کنندگان - عامهی مردم - ؛ مفهوم واقعی سکونت را درک کنند و نیازهای واقعی خود را از نظر فرهنگی و طبیعی بشناسند و درصدد تأمین آنها باشند.

به این ترتیب میتوان به جای پیروی کورکورانه و ناقص از معماری مدرن - غربی - یا تقلید نادرست و سطحی از معماری سنتی، به ایجاد پیوند معماری امروز با معماری اصیل گذشته امیدوار بود .>6@ اما پیوند میان معماری امروز ایران - که نه تنها مدرن نیست بلکه معماریی ناقص است - با معماری سنتی همیشه چالش برانگیز بوده است. از جمله اینکه بعضی از معماران معاصر، بهره گیری از الگوهای معماری سنتی را رویکردی متحجرانه میدانند .>6@

بر اساس تعابیر فوق، برخلاف این اعتقاد رایج که معتقد است؛ معماری سنتی، متحجر و بی توجه به پیشرفت تکنولوژی میباشد، این معماری، به روز و با پشتوانه قوی تجربیات گذشته است. معماری که با اتکا به ارزشهای خودی ظهور میکند و از سنتهای گذشته درس میگیرد، متعلق به ما است. ارتقاء این معماری باید هدف اصلی معماری معاصر ایران قرار گیرد، از این رو معماری هم می تواند مبلغ معماری سنتی و ارزشهای کهن باشد و هم می تواند الگویی جهت ساخت و ساز معاصر شود .>7@در این پژوهش طراحی الگویی از ساختمان اداره کل تبلیغات اسلامی استان خوزستان با رویکرد باز آفرینی معماری سنتی ایران در دوران کم رنگ شدن این شیوه در ساخت و سازهای شهری مد نظر است.

به دلیل گسترده بودن عوامل موثر در طراحی ساختمان اداری با رویکرد سنتی ایرانی و از طرفی با درنظرگرفتن محدودیت زمانی و پژوهشی در این تحقیق؛ با مشورت اساتید فن و خبرگان معماری 5 عامل - معنویت، هویت فرهنگی، تکنولوژی و فناوری، تغییر در فضا و شأنیت فضایی - مهم و تأثیرگذار از عوامل دخیل در معماری سنتی-ایرانی انتخاب و به عنوان عوامل منتخب در طراحی ساختمان اداری با رویکرد سنتی ایرانی مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور شهر اهواز که بیشترین آسیب را از معماری التقاطی در دورههای اخیر در استان خوزستان دیده است انتخاب شده و همچنین این سوال مطرح است که چگونه میتوان ساختمانهای اداری با معماری سنتی ایران در دوره جدید طراحی کرد که مانند گذشته با شرایط جدید سازگار شود.

-1-2 معماری سنتی ایران: معماری سنتی ایران، تجلی نمادین جهانی ابدی و ازلی است که این جهان را محلی گذرا و واسطه ای برای رسیدن به مرتبه ای والاتر به منظور وصول به آرامش درونی می داند؛ معماری ایران که به صورت های گوناگون در بناهای مختلف متجلی گشته، جایگاه خاصی را داراست که در آن، عقاید و رسوم و آیین ها در شرایط جغرافیایی و اقلیمی نمود بارزی دارد و حاصل دسترنج هنرمندانی است که برای اعتلای این هنر با تکیه بر ایمان خویش،از جانِ خود مایه گذاشته و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزیده اند. همراه با اساتید معماری، استادان صنایع دستی نیز با همان تفکر فوق اماجلیت یافته در هنرِ خاص خویش، تکامل بخش و اثرگذار بر معماری سنتی ایرانی بوده اند.

-2-2 معنویت و ماندگاری: منظور از معنویت در اینجا ارتباط با عالم روحانی است که در زبان لاتین به آن اسپینتوس1 میگفتند. این همان ارتباطی است معمار و یا شهرساز میتواند به منظور دستیابی به عالم معنویت در طراحی بناها و فضاهای شهری باعالم روحانی برقرارسازد. هویت یافتن یک فضا با معانی نمادین و تبدیل شدن آن به مکان، احساس تعلق مردم را به آن فضا و مکان افزایش میدهد. همچنین وجود معنا و انگارههای معنوی آن چون ارزشها، اعتقادات، مراسم، و آئینهای دینی، روحانی و معنوی در هر بنا یا معماری یا مجتمع زیستی میتواند انسان را با روح آمیخته با آن که دارای سرچشمههای ایزدی است آشنا نماید؛ و موجبات پالایش ذهنی و روحی وی را سبب شود.

انگارههای معنوی می توانند تصور ذهنی به یاد ماندنی و مطبوعی را برای فرد رقم زنند؛ و حس تعلق به محیط و فضا را در وی به وجود آورد. در واقع معنا و انگارههای معنوی آن به سبب تقویت روابط و تعاملات اجتماعی و همچنین عدم تکیه بر منافع شخصی و تأکید بر منافع عمومی و عناصر روحانی در نهایت به ارزشهای جامعه توجه خواهند کرد و این موضوع عامل مهمی برای ماندگاری و جاودانگی مکان محسوب میشود.>8@

-3-2 هویت فرهنگی: آنچه که هر جامعه را از جوامع دیگر تمیز میدهد، خصوصیاتی است که شناسنامه فرهنگی آن جامعه به حساب میآید. تاریخ و گذشته تاریخی، وطن و سرزمین، نیاکان، باورها، زبان، عقاید، دین و اسطورههای مذهبی، حماسهها، هنر و ادبیات کهن، نژاد، قومیت و سنن قومی عناصری هستند که “هویت فرهنگی” هر جامعه را میسازند .>9@

هویت فرهنگی معماری را همان ارزشهایی رقم میزند که تنها در بستر بناهای سنتی ادراک میشود، چرا که معماری به آن دلیل شکل میگیرد تا ارزشها را در خویش بپروراند و کالبدی بر آنها متصور شود که اگر چنین نبود و معماری سنتی ایرانی فاقد ارزش مینمود. در یک دستهبندی کلی میتوان هویت را در دو سطح فردی و جمعی تقسیم نمود. اما مهمترین و وحدت بخشترین نوع هویت جمعی که بر تمام گونههای هویت تأثیرگذار است، هویت ملی است.

هویت ملی دارای مؤلفهها و ابعادی است که هویت ایرانی-اسلامی ما از این قاعده مستثنا نیست. از جمله مهمترین و ابتداییترین مؤلفههای هویت ملی میتوان به ارزشها و هنجارهای ملی، اسطورهها و نمادهای ملی، میراث فرهنگی، ویژگیهای جغرافیایی و بعد دینی و باورهای مذهبی اشاره کرد. از آنجایی که فرهنگ هر جامعه، به نوعی، تعریف کننده هویت جامعه است و معماری هر جامعه، تجلیای از هویت جامعه در عرصه ماده است و با صحیح شمردن این فرض که معماری سنتی ایرانی معماری باهویت بوده است؛ در این راستا شیوههای نمایش عناصر هویتساز در معماری به صورت: تکرار الگوهای گذشته، استفاده از نمادها، معماری بومی، تزیینات و پنج اصل معماری ایرانی - مردم واری، پرهیز از بیهودگی، نیارش، درو نگرایی و خودبسندگی - دستهبندی شد.>10@

-4-2 تکنولوژی و فناوری: فناوری به معنای دانش فنی، روش فنی، زبان فنی و صنعت است و به کلیه وسایل و ابزاری گفته می شودکه برای فراهم آوردن ضروریترین امور معیشتی مردم و آسایش آنان را به کار گرفته می شود - پورجعفر،. - 1380 معماری قلمروی است که می تواند فناوری را در مسیری که با ماهیت خود قرابت داشته باشد به کار بندد.

بنابراین معماری و فناوری هریک در یک مقوله و آن هم هنر ولی با دو صفت متفاوت قرار دارند. این هنر، هنر اصیلی است که "فرا می آورد" و حضور می بخشد. از طرفی درخواست یک فضای تازه در دنیای معاصر، نمیتواند صرفاً از راه زبانهای کهن بیان شود. بنابراین زبانی نو نیاز است. حال آنکه میتوان از فناوریهای نو، در راه تداوم و تکامل معماری دیروز بهره جست و معماری امروز را به میراثی برای آیندگان تبدیل ساخت.>12@

-5-2 قابلیت تغییر در فضا: در معیارهای امروزی شهری، سازمانها خیلی سریعتر از ساختمانها تغییر میکنند و تشکیلات اداری بسرعت و بطور مکرر دگرگون می شوند و معمولاً در طول زمان، نیاز به تغییر در اندازهی فضاها و کاربری آنها در این نوع ساختمانها به وجود میآید و این امر اجتنابناپذیر است - همانطور که در یک دوره، ورود کامپیوتر و لوازم جانبی به فضای اداری موجب تغییراتی در ساختمانها شد - . بنابراین بنظر می رسد بهتر است برای صرفه جویی در زیر بنا و طراحی از الگوهای مدوله استفاده شود که امکان تغییرات به سادگی میسر باشد و با اجرای صحیح آن از اتلاف زیر بناهای گم شده در کریدور و اطاق های کوچک جلوگیری می نماید. .>11@

-6-2 شأنیت فضایی: در بررسی سیر تاریخی شأن و تناسب ساختمان در معماری ایرانی-اسلامی مواردی همچون تناسبات محیطی، تناسبات در بنا، استفاده از مفاهیم قدسی و کاربردی بودن آرایه ها در بنا، وجود دارد که به تفصیل به آنها پرداخته می شود.