بخشی از مقاله
چکیده:
علی رغم اینکه در اواسط دهه 80 ضریب خود اتکایی گندم کشور به بیش از 100 درصد رسید، بدین معنا که کل نیاز کشور به محصول استراتژیک گندم در داخل تامین می گردید، به دلایل عدیده اي تولید و ضریب خود اتکایی گندم در چندین ساله اخیر روندي کاهشی یافت بنحوي که متوسط ضریب خوداتکایی سال هاي 90، 91 و92 کشور حدود 67,9 درصد بوده و در همین سال ها آمار واردات گندم تا 6,77 میلیون تن نیز ثبت گردیده است.
با توجه به موارد ذکر شده و لزوم توجه مجدد به افزایش تولید این محصول مهم و راهبردي، طرح افزایش ضریب خوداتکایی گندم در سطح 32 استان کشور، 400 شهرستان و بیش از 1000 مرکز دهستان با دو رویکرد عمده، یعنی افزایش بهره وري، کاهش تقاضاي آب و ارتقاي عملکرد گندم و کاهش سطح زیر کشت از حدود 6,45 میلیون هکتار به 5,4 میلیون هکتار و اختصاص این سطح به سایر محصولات پاییزي از جمله کلزا، علوفه و حبوبات به منظور رعایت تناوب زراعی طی یک بازه زمانی ده سال تهیه گردید. مطابق اهداف تعیین شده در این طرح و البته در صورت تامین الزامات آن و حمایت هاي مستمر، در پایان ضریب خوداتکایی گندم کشور به حدود 102/9 درصد ارتقاء خواهد یافت.
مقدمه
گندم یکی از قدیمی ترین گیاهان زراعی است که قدمت آشنایی با آن به بیش از 15 هزار سال و سابقه مصرف آن به عنوان غذاي انسان به بیش از 10 هزار سال می رسد. از حدود 1/22 میلیارد هکتار سطح زیر کشت سالانه محصولات زراعی جهان، گندم با حدود 17 درصد سطح زیر کشت، بیشترین سهم در ترکیب کشت سالانه دنیا را بخود اختصاص داده است. سطح زیر کشت گندم در دنیا طی سالهاي 2000 تا 2015 از 208 تا 224 میلیون هکتار متغیر بوده است.
تولید این محصول در 54 سال اخیر با رشدي جهش گونه از 222 میلیون تن در سال 1961 به 733 میلیون تن در سال 2015 افزایش یافته است. عملکرد گندم در جهان طی سالهاي 1984 لغایت 2015 همواره رو به افزایش بوده و میزان آن از 2220 کیلوگرم در هکتار در سال 1984 به 3272 کیلوگرم در هکتار در سال 2015 با نرخ رشد سالانه 1/3 درصد افزایش یافته است. طبق آمار فائو حجم صادرات گندم در جهان از سال 2000 تا 2011 بطور میانگین سالیانه حدود 127 میلیون تن - حدود 20 درصد کل تولید جهانی گندم - می باشد که 82 درصد آن در اختیار آمریکا، کانادا، کشورهاي اتحادیه اروپا، استرالیا و آرژانتین که عمدتاً کشورهاي غربی هستند قرار دارد.
این امر بزرگترین نقطه ضعف در جهت استمرار وابستگی و خدشهدار نمودن استقلال اقتصادي کشورها محسوب میگردد و مبین آن است که اولا گندم یک کالاي تجارتی و رایج بین همه کشورها نمی باشد، ثانیا کشورهاي بزرگ صادر کننده داراي ظرفیت ها و شرایط خاصی براي تولید گندم بوده اند و ثالثا با توجه به استفاده از ابزارهاي در اختیار تجارت قادر به کنترل تولید در کلیه کشورهاي تولید کننده می باشند. لازم به ذکر است حجم صادرات گندم در سال 2015 به 151,5 میلیون تن ارتقائ یافته است.
تولید گندم در کشور
بررسی تولید گندم طی سالهاي61-93 نشان می دهد که روند افزایش آن طی سال هاي فوق یکسان و تدریجی نبوده و در برخی سنوات تحت تأثیر عوامل اقلیمی بخصوص خشکسالی و همچنین نارسائیهاي پشتیبانی با نوساناتی مواجه بوده است. با این وجود میزان تولید از 6/66 میلیون تن سال 61 به حداکثر میزان خود یعنی 15/89 میلیون تن در سال 86 افزایش یافت.
نرخ رشد تولید گندم کشور طی سال هاي - 61-93 - برابر 1/5 درصد میباشد - نمودار . - 1 با توجه به جدول دوره هاي مختلف تولید گندم - شماره - 1، میانگین تولید سالانه طی دوره 61-68 برابر 6/7 میلیون تن بود که در خیزش اول یعنی سال هاي 69-77 - برنامه اول و چهار سال ابتدایی برنامه دوم توسعه - میانگین تولید 52 درصد نسبت به دوره 61-68 افزایش یافت. در سنوات 78-80 بدلیل سه سال خشکسالی متوالی و شدید شاخص تولید کاهش و متوسط آن به 8/7 میلیون تن تقلیل پیدا کرد.
در خیزش دوم یعنی سنوات 81-86 با توجه به تهیه طرح ده ساله و اهتمام لازم براي اجراي آن از جمله تامین نسبتا مناسب الزامات طرح و پیگیري مراجع کشور، توفیق چشمگیري حاصل گردید و متوسط تولید با 63 درصد افزایش نسبت به سه سال خشک 78-80 و حدود 39 درصد افزایش نسبت به دوره خیزش اول 77-69 به 14/2 میلیون تن رسید و بالاخره در دوره 87 - 93 بنا به دلایلی که در ذیل اشاره خواهد شد، میانگین تولید 31 درصد نسبت به بازه زمانی81-86 کاهش یافت.
دلایل عدم استمرار و پایداري تولید در پنجساله دوم برنامه دهساله 81 تا :90
1. ضعف در تهیه و تدارکات طرح از جمله نهاده ها شامل کود، سموم، ماشین آلات و ...
2. عدم اجراي برنامه ها و فعالیت هاي مندرج در طرح ده ساله از جمله امور زیر بنایی، تحقیقاتی گندم.
3. عدم اعلام بهنگام نرخ تضمینی و قیمت گذاري نامناسب براي خرید گندم.
4. بی نظمی در امر خرید تضمینی گندم و عدم پرداخت بموقع بهاي آن به کشاورزان.
5. عدم نظارت، ارزشیابی و پیگیري و پاسخ خواهی توسط مقامات مسئول و تردید در ادامه برنامه ارائه شده.
6. کم توجهی و عدم پیگیري و مطالبه مراجع کشور نسبت به نتایج حاصل از اجراي طرح.
7. ضعف پشتیبانی اداري، فنی و تخصصی از تولید.
8. کم توجهی به نیروهاي صف و نقطه تماس نیروهاي خدمات فنی، کارشناسی با کشاورزان در عرصه مزارع کشور منجر به این گردید که مراکز خدمات روستائی بی رونق و حتی بعضاً به تعطیلی کشیده شده بدون آنکه جایگزینی براي آن در نظر گرفته شود. نتیجه اینکه ارتباط دو سویه کارشناسان و مروجین با عرصه هاي تولید براي انتقال تکنولوژي و نیز انعکاس مشکلات عملا قطع گردید.
فعالیت هاي فنی تحقق برنامه
براي تدوین این طرح پس از مطالعه نقاط ضعف و قوت طرح قبل و همچنین استفاده از نظرات کارشناسی موسسات مادر تحقیقاتی کشور از جمله موسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر، کشاورزي دیم، گیاه پزشکی، فنی و مهندسی، خاك و آب، مراکز تحقیقات بین المللی سیمیت و ایکاردا، نظرات کمیته هاي فنی سازمانهاي جهاد کشاورزي استانها و همچنین کارشناسان بازنشسته صاحب نظر و پس از تشکیل جلسات مستمر و متعدد کارشناسی منجر به تهیه و تدوین این طرح گردید که فعالیت هاي شاخص فنی آن بشرح ذیل میباشند. همچنین جدول شماره 2 حجم عملیات فعالیت هاي مهم فنی طرح را طی سال هاي
مختلف نشان می دهد.
1. افزایش حاصلخیزي خاك و مصرف بهینه کودهاي شیمیایی و غیر شیمیایی.
2. تعیین پتانسیل تولید گندم در اقالیم چهارگانه سرد، معتدل، گرم و خشک جنوب و گرم و مرطوب شمال.
3. معرفی ارقام پر پتانسیل، مقاوم به تنش هاي زنده و غیر زنده با کیفیت مطلوب در هر یک از اقالیم.
4. توسعه روشهاي نوین آبیاري و بهبود کارایی مصرف آب.
5. برنامه ارتقا کمی و کیفی مکانیزاسیون مزارع گندم.
6. توسعه کشاورزي حفاظتی.
7. بازبینی و بهبود سیاستهاي کلان بذر با هدف تامین 45 درصد از کل بذور مصرفی گندم در اراضی دیم و 65 درصد از بذور مصرفی در اراضی گندم آبی.
8. مبارزه تلفیقی و اصولی با آفات، امراض و علف هاي هرز.
9. انتقال یافته هاي تحقیقاتی به مزارع زارعین
