بخشی از مقاله
چکیده :
حس مکان را می توان رابطه ای عاطفی و پرمعنا بین شخص و مکان تو صیف کرد. پیوندی اح سا سی که مردم با آن مکان پیدا می کنند. در حقیقت این احساس شاخصی است که از طریق آن می توان به میزان تمایز آن برای مردم نسبت به دیگر مکان ها را سنجید. بطور کلی در حس مکان می توان معیارهای ارزیابی محیط های با کیفیت در معماری و رشته های طراحی محیطی را حاصل مجموعه ای از عوامل مادی و معنوی که شامل ویژگی های کالبدی نظیر فرم - رنگ، اندازه، شکل، مقیاس - و روابط اجزاء کالبدی با تامین و تاکید بر فعالیت ها برشمرد.
در این پژوهش ابتدا به بررسی حس مکان از دیدگاه پدیدارشناسان و روانشناسی محیط می پردازیم و همین طور عوامل شکل دهنده ی حس مکان را مورد بررسی قرار می دهیم و سپس به معرفی مسجد گوهرشاد و بررسی عوامل و متغیرهای مهم حس مکان و ویژگی های متمایزکننده کالبدی و عوامل شاخص و تاثیرگذار آن در مسجد گوهرشاد می پردازیم. در پایان این پژوهش ن شان می دهد که طراحی منا سب م سجد از جهت ابعاد و تنا سبات، فرم و بافت و روابط ف ضایی به عنوان مهمترین ویژگی های کالبدی در تشخّص مسجد می باشند.
مقدمه :
در این پژوهش به تعاریف حس مکان و طرح کالبدی و دیدگاه نظریه پردازان پرداخته و به برر سی حس مردم ن سبت به م سجد مخ صوصاً مسجد گوهرشاد با طرح کالبدی مختلف می پردازد و نشان می دهد که طراحی مناسب مسجد از جهت ابعاد و تناسب، فرم، بافت و روابط فضایی به عنوان مهمترین ویژگی کالبدی، عوامل مهمی در تشخیص مسجد هستند. نتایج حا صله ن شان می دهد که جن سیت، میزان تح صیلات و سن نمازگزاران عوامل مهمی در تفاوت حس مکان در م ساجد مخ صو صاً مسجد مورد نظر نمی باشد بلکه نشانه های کالبدی، طرح معماری و فعالیت ها از عوامل مهم تعریف کننده مسجد می باشند.
با توجه به تفاوت هایی که در طراحی مسجد در دوره های اخیر وجود دارد به نظر می رسد که تمرکز بر طرف کالبدی مسجد بتواند سنجش منا سب برای م سجد را تامین نماید که طرح کالبدی یکی از عوامل محیطی موثر در حس مکان و کاربران محیط می با شد که به صورت عامل ادراکی، با ایجاد تصاویر ذهنی و تسهیل برخی فعالیت ها بر استفاده کنندگان تاثیر می گذارد. و با القای زیبایی، هویت، تسهیل روابط اجتماعی، فعالیت ها و ایجاد رضایتمندی در کاربران بر شکل گیری نسبی حس مکان موثر می باشد.
هدف و روش انجام تحقیق:
هدف از انجام این پژوهش تبیین معنای حس مکان و عوامل تشکیل دهنده آن است. بطور کلی عوامل تشکیل دهنده ی آن را در یک دسته بندی کلی گرد هم می آوریم تا بر جایگاه عوامل کالبدی و معماری به عنوان عاملی مهم بر آن تاکید شودن. در این پژوهش سعی بر آن ا ست که با بیانی تحلیلی- تو صیفی چگونگی تاثیر این عوامل را بر شکل گیری حس مکان که شامل عوامل درونی و بیرونی و عوامل کالبدی و شناختی و اجتماعی در مسجد گوهرشاد با ارائه دیاگرام های تحلیلی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.
-1 معنای حس مکان
الف - حس مکان از دیدگاه پدیدارشناسی:
از نظر پدیدار شناسان حس مکان به معنای مرتبط شدن با مکان به وا سطه ی درک نمادها و فعالیت های روزمره می با شد. این حس می تواند در مکان زندگی فرد به وجود آمده و با گذر زمان عمق و گسترش یابد. - رلف، - 1976 ارزش های فردی و جمعی بر چگونگی حس مکان تاثیر می گذارد و حس مکان نیز بر ارزش ها، نگرش ها به ویژه رفتار ردی و اجتماعی افراد در مکان تاثیر می گذارد و افراد معمولاً در فعالیت های اجتماعی با توجه به چگونگی حس مکانشان شرکت می کنند
از نظر تاریخی روح مکان ویژگی های کالبدی مکان بکار برده می شد که در آن بازدیدکنندگان می بایست به حرکات عبادات در برای برپای جشن ومراسم مراسم توجه زیادی می کردند. از این رو جایی که این اعمال و مراسم در آن اتفاق می افتاد خود تبدیل به مکان ویژه ای می گردید و این اح ساس احترام یکی از م شخ صه های مکان بود که آن را از سایر مکان ها متمایز می کرد و روح مکان نامیده می شد. ارکان آن آگاهی زنده و پویا از محیط، یک تکرار مذهبی و یک احساس رفاقت و دوستی امکان بود.
نوربرگ شولتز با اقتباس از نظرات هایدگر درباره ماهیت وجودی سکونت، هدف از معماری را سکنی گزینی می داند و معتقد است که بشر وقتی سکنی می گزیند که بتواند خود را با یک محیط تطبیق داده و با آن هم ذات پنداری کند. او همچنین ا شاره دارد که نقش معماری ارائه خصوصیات کالبدی مکان است که به شخص اجازه سکونت می دهد و سکونت به معنای حضوری آرام در مکانی محفوظ است. از این رو سکنی گزینی چیزی بیش از مامن است و دلالت بر فضاهایی دارد که در آنها حیات به عنوان مکان در معنای واقعی کلمه حادث باشد. 2000 - ، - Hale
ب - حس مکان از دیدگاه روان شناسی محیطی اصطلاح حس مکان از ترکیب دو واژه ی حس و مکان تشکیل شده است. واژه ی حس - sense - در فرهنگ لغت آک سفورد سه معنای ا صلی دارد:
-1 حواس پنج گانه
-2 اح ساس، عاطفه، محبت
-3 1 توانایی در متفاوت. 2
عوامل تشکیل دهنده ی حس مکان :
با توجه به مفهوم حس مکان در دیدگاه های مختلف و سطوح مختلف حس مکان، عوامل شکل دهنده ی حس مکان را می توان در دو گروه شناختی و کالبدی بصورت زیر بیان نمود.
-1 عوامل ادراکی و شناختی :
افراد بدون حس مکان قادر به زندگی در محیطی خاص نیستند، چرا که حس مکان توانمندی فضا یا مکان در ایجاد حسی خاص نسبت به کلیت مکان است و با این حس مکان رابطه فرد با تمامی مفاهیم، اشخاص و سایر موضوعات موجود در آن مکان را تامین می کند. حس به معنای احساس مرحله ی قبل از ادراک نیست بلکه به معنای عاطفه یعنی مرحله پس از شناخت است.
به این ترتیب مکان ها در افراد مختلف حس های متفاوتی ایجاد می کنند و نقش شخصیت و تجارب گذشته انسان ها در دریافت این حس موثر است. فضایی که در فرد حس مکان و تعلق ایجاد می کند دیگر برای او ف ضا نی ست و تبدیل به یک مکان می شود. در این صورت مکان کلیتی می شود که مردم تمام فعالیت ها و اتفاقات را با آن می شناسند، مثلاً مردم وقتی که به مسجدی وارد می شوند با مکان مسجد مواجه می شوند نه با اشکال مجرد، مردم، نماز و فضا و همین توانمندی مکان است که در ورای اجزا و فعالیت ها موجب احساس تعلق به مکان مسجد می شود.
-2 عوامل کالبدی:
از نظر فریتز ا ستیل مهم ترین عوامل کالبدی موثر در ادراک و حس مکان، اندازه مکان، درجه مح صوریت، ت ضاد، مقیاس، تنا سب، مقیاس انسانی، فاصله، بافت، رنگ، بو، صدا و تنوع بصری است. او همچنین خصوصیاتی نظیر هویت، تاریخ، تخیل و توهم، راز و رمز، لذت، شگفتی، امنیت، سرزندگی، شور و خاطره را موجب برقراری رابطه متمرکز با مکان می داند. از نظر نوربرگ شولتز حس مکان در مکان هایی یافت می شود که دارای شخ صیت م شخص و متمایز ه ستند و شخ صیت محیطی از چیزهای ملموس ساخته شده که دارای مصالح، شکل، بافت و رنگ است.
بررسی حس مکان در مسجد :
بررسی روابط بین ویژگی های کالبدی، روابط اجتماعی و معانی می تواند مطالعه حس مکان را انجام پذیر نماید. مهمترین متغیرهای حس مکان مسجد در دو دسته معانی و فعالیت ها قابل بررسی هستند. از نظر معانی، هویت و زیبایی و از نظر فعالیت ها می توان تعاملات اجتماعی، حس اجتماع، رضایتمندی و راحتی مردم را در نظر گرفت.
علاوه بر این چگونگی ارتباط و تجارب قبلی نیز در حس مردم نسبت به مسجد اهمیت دارد. عوامل دیگری چون چگونگی انتخاب مسجد و ویژگی های فردی و اجتماعی استفاده کنندگان نیز از عوامل تاثیرگذار بر حس مکان هستند. متغیرهای ملاحظه گر که از طریق ویژگی های کالبدی پ شتیبانی می شوند، فعالیت ها، معانی و چگونگی رابطه با م سجد ه ستند. طبق مدل پژوهش برای برر سی ارتباط میان طرح های مختلف م سجد و حس مکان م سجد، عوامل هویت، زیبایی، ر ضایت، تعاملات اجتماعی سنجیده می شود.
-1 اح ساس، عاطفه، محبت: در روان شنا سی درک ت صویر ذهنی گفته می شود یعنی ق ضاوت که بعد از ادراک معنای شی ن سبت به خود شی در فرد به وجود می آید که می تواند خوب، بد، یا جذاب باشد.
-2 توانایی در ق ضاوت: درباره ی یک چیز انتزاعی، مثل معنای حس در ا صطلاح حس جهت یابی اما واژه ی حس در این ا صطلاح بی شتر به مفهوم عاطفه، محبت، قضاوت و تجربه کلی مکان یا توانایی فضا در ایجاد حس خاص یا تعلق در افراد است.
