بخشی از مقاله
چکیده:
تضادهاي درونی و معرفتی که در نهاد افراد و جهان هستی وجود دارد، مایه طنز فلسفی در اشعار برخی از شاعران گردیده است. این نوع طنز انتقادي در دیوان بعضی از شاعران پیشین به ویژه صوفیان و عارفان دیده میشود. در درونمایه قصههاي این طنزها به جاي اعلام انزجار از تناقضات در جوامع ناهمگون مشیتهاي الهی مورد انتقاد قرارمیگیرد. جلوههاي این انتقادها درالهینامه ویژگی خاص دارد.
هدف از انجام این مقاله این است که با توجه به عمق نگاه عطار به تیپ شخصیتی عقلاي مجانین و اینکه آنها در آثاراو از آزادي عمل بیشتري برخوردارند؛ جایگاه این شخصیتها در الهینامه عطارتبیین گردد؛ روش مقاله توصیفی-تحلیلی است. و نتیجهاي که حاصل میشود این است که: طرح چنین شخصیتهایی در آثارعطار صرفاً یک هنرنمایی شاعرانه نبوده بلکه در راستاي اهداف تعلیمی است.
مقدمه:
نام اومحمد«، لقبش فریدالدین« و کنیهاش »ابوحامدبود« و در شعرهایش بیشتر عطّار و گاهی نیز فرید تخلص کردهاست. نام پدر عطّار ابراهیم کدکنی - با کنیه ابوبکر - و نام مادرش رابعه بود. او که داروسازي و عرفان را از شیخ مجدالدین بغدادي فرا گرفتهبود به کار عطاري و درمان بیماران میپرداخت.او را از اهل سنت دانستهاند، اما در دوران معاصر، شیعیان با استناد بهبرخی شعرهایش بر این باورند که وي پس از چندي به تشیع گرویده یا دوستدار اهل بیت بودهاست. و البته لازم بهذکر است که استناد این افراد بهاشعاري از اوست که از نظر اکثر اساتید این حوزه و عطارشناسان بنام، منسوب بهایشان هستند و توسط افرادي هم تخلص یا بهنام ایشان سروده شدهاند و این مهم را میتوان بهراحتی از ابیاتی در خسرونامه فهمید؛ هر چند که ایشان در مقدمهي منطقالطیر - مقامات طیور - به نکوهش متعصبین پرداختهاند و بهاین افراد توصیه کردهاند که هم محب اهل بیت باشند و هم دوستدار خلفاي راشدین. درباره به پشت پا زدن عطار به اموال دنیوي و راه زهد، گوشهگیري و تقوا را پیش گرفتن وي داستانهاي زیادي گفته شدهاست. مشهورترین این داستانها، آنست که عطار در محل کسب خود مشغول به کار بود
که درویشی از آنجا گذر کرد. درویش درخواست خود را با عطار در میان گذاشت، اما عطار همچنان به کار خود میپرداخت و درویش را نادیده گرفت. دل درویش از این رویداد چرکین شد و به عطار گفت: تو که تا این حد به زندگی دنیوي وابستهاي، چگونه میخواهی روزي جان بدهی؟
عطار به درویش گفت: مگر تو چگونه جان خواهی داد؟ درویش در همان حال کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و جان به جان آفرین تسلیم کرد. این رویداد اثري ژرف بر او نهاد که عطار دگرگون شد، کار خود را رها کرد و راه حق را پیش گرفت. چیزي که نمایان است این است که عطار پس از این جریان مرید شیخ رکن الدین اکاف نیشابوري میگردد و تا پایان عمر - حدود 70 سال - با بسیاري از عارفان زمان خویش همسخن گشته و به گردآوري داستانهاي صوفیه و اهل سلوك پرداختهاست. و بنا بر داستانی وي بیش از 180 اثر مختلف به جاي گذاشته که حدود 40 عدد از آنان به شعر و دیگر نثر است.
عطار در سال 618 یا 619 و یا 626 در حمله مغولان، کشتهشد. ماجراي مرگ عطار از غمانگیزترین رخدادهاي روزگار است که در روان خواننده اثري دردناك به جاي میگذارد. تذکرهنویسان در این خصوص نگاشتهاند که: پس از تسلط چنگیز خان مغول بر بلاد خراسان شیخ عطار نیز به دست لشکر مغول اسیر گشت.
گویند مغولی میخواست او را بکشد، شخصی گفت: این پیر را مکش که به خونبهاي او هزار درم بدهم. عطار گفت: مفروش که بهتر از این مرا خواهند خرید. پس از ساعتی شخص دیگري گفت: این پیر را مکش که به خونبهاي او یک کیسه کاه ترا خواهم داد. شیخ فرمود: بفروش که بیش از این نمیارزم. مغول از گفته او خشمناك شد و او را هلاك کرد. آثار مسلم عطار طبق تحقیقات دقیق محمدرضا شفیعی کدکنی بدین شرح است: اسرارنامه، الهی نامه، منطق الطیر، مصیبت نامه، مختارنامه، تذکرةالاولیا، دیوان اشعار.
الهینامه از جمله داستانهاي منظوم عرفانی – تمثیلی است که عطار با شیوه تعلیمی آن را به نظم کشیده است. شیوه شیخ در سراسر حکایتها و تمثیلهاي الهینامه داراي ویژگیهاي مشترك است که با بررسی آنها میتوان به یک الگوي ساختاري مشابه در شیوه داستانپردازي او دست یافت. شیوهاي که در بررسیهاي نوین داستانی با عنوان بوطیقا از آن یاد میشود. الهینامه اولین مثنوي عطار است که در بحرهزج مسدس محذوف در5611 بیت که ساختار شامل 282 حکایت از مجموع 898 حکایت مثنويهاي عطار است. در واقع حکایتهاي الهی-نامه مجموعهاي است براي بیان یک قصه جامع. صورت اصلی کتاب الهی نامه با مناظره ي پدري - خلیفه - با شش پسر خود که هر کدام از آن ها در پی یافتن آرزویی هستند ، آغاز می گردد . پسر اول او عاشق لقاء دختر شاه پریان ، پسر دوم در پی یافتن رمزورموز جادوگري و پسر سوم طالب ِ جام جم ،پسر چهارم ، آرزومند آب حیات ، پسر پنجم در رویاي انگشتري حضرت سلیمان و بالاخره پسر ششم کیمیا را می جوید
