بخشی از مقاله
چکیده
با بررسی مفهوم عدالت در نهج البلاغه به این نتیجه می رسیم که امام علی - ع - در شیوه حکومت خود و همه والیان تحت امر خود رعایت عدالت را از ضرورتهای حکومت می داند و به همه ابعاد عدالت، که امروزه تحت عنوان ابعاد سه گانه عدالت مطرح است، توجه خاصی مبذول داشته است. بدیهی است کلام امیر درباره عدالت بیش از 1400 سال قدمت دارد؛ درحالی که متون مربوط به عدالت سازمانی قدمتی کمتر از چهل سال دارد.
متون غربی موجود صرفا بر عدالت به این دلیل که ابزاری برای دستیابی به اهداف سازمان است توجه می کند ولی در مکتب اسلامی و بویژه نهج البلاغه به عدالت به این دلیل که عاملی برای رشد معنوی انسانها و تکامل آنها است، توجه می شود. در واقع از دید اسلام منشأ و مبدأ مشروعیت. عدالت به : عدالت، ذات عدالت است نه قرارداد و یا توافق اجتماعی و بشری انواع مختلفی از جمله عدالت توزیعی، رویهای، بین فردی و اطلاعاتی تقسیم می شود. آنچه در بحث مدیریت اسلامی مطرح است حاکم بودن ارزشهای اسلامی و معیارهای الهی بر مدیریت در کنار بهره مندی از چارچوبها و ساختارهای علمی و مدیریتی است که این امر، اصلی ترین تفاوت اسلام با غرب است.
-1-1 مقدمه
یکی از تفاوت های اساسی دیدگاه غرب با دیدگاه اسلام در زمینه عدالت، الهی بودن آن است؛ چرا که در نظریه های غربی افراد به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهداف نگریسته می شوند و توجهی که به افراد صورت می گیرد نیز بر مبنای همین دیدگاه است ولی در اسلام بر الهی بودن تأکید زیادی می شود. از طرفی مدیریت غربی در حال نزدیک شدن به رویکرد اسلامی مدیریت است. مسائلی از قبیل سیاست، اقتصاد و حکومت و حتی مسائل مربوط به ماورای طبیعت همانند تقوا، اخلاق و عبادات همه به ضرورت احیای حق و عدالت در جامعه بر میگردد. مراجعه به 239 خطبه و 78 نامه و 472 کلمه قصار نهج البلاغه و 151 مناجات و دعای صحیفه علویه اثبات کننده این ادعا است.
با اینکه پژوهش های فراوانی در زمینه بررسی رابطه عدالت سازمانی و رفتار شهروندی سازمانی صورت گرفته است به نظر می رسد بررسی این رابطه مبتنی بر الگویی از عدالت سازمانی مورد توجه قرار نگرفته است که بر اساس آموزه های دینی و اسلامی باشد. با توجه به وجود منابع بسیار غنی و جامع همانند قرآن مجید و نهج البلاغه و... که سرشار از نکات راهبردی، پندآموز و جامعی است، نپرداختن و به کارگیری محدود این منابع در پژوهشهای سازمانی جای هیچ توجیهی ندارد.
-2-1 امام علی - ع - و مفهوم عدالت
جنبه های مختلف عدالت در زندگی امام علی - ع - به هم آمیخته بود و ایشان را شخصیتی والا قرار داد: به گونه ای که جداسازی امام علی - ع - و عدالت امکان پذیر نیست. اگر در یک جمله بخواهیم هدف علی - ع - را از به دست گرفتن حکومت بیان کنیم، جواب برقراری قسط و عدل است و به همین دلیل نیز در محراب به شهادت رسید. بحث عدالت در اندیشه های حضرت علی - ع - بحث عمیق و گسترده ای است. علی - ع - شخصیتی است که به عنوان الگوی کامل عدالت در تاریخ بشریت مطرح است.
بر اساس اعتقادات شیعه دیدگاه علی در مورد میزان واقعی فکر و عمل به عنوان شاخص ترین الگوی عدالت و رابطه عادلانه دولت و مردم است. شالوده تفکر و اساس جهان بینی حضرت علی را بویژه در عرصه سیاست و اجتماع عدالت تشکیل داده و امام با این مبنای فکری وارد عرصه سیاست و اجتماع شده است و تا آخرین لحظه عمرش در تمام تصمیم ها وسیاست گذاری هایش بر آن به مثابه معیار و ملاک اساسی و تغییر ناپذیر اصرار ورزید. حضرت علی - ع - می فرمایند: تحقیقا بهترین چیز برای حاکمان، اقامه عدالت است و ظهور محبت مردم را در پی دارد
از طرفی عدالت در دید حضرت امیر - ع - این عوامل را دارد: عینی و ملموس بودن، قرار دادن هر چیز در جای خودش، اهمیت اجتماعی عدالت علاوه بر مراتب فضایل نفسانی و فردی آن، موزون و متعادل بودن، فضیلت اخلاقی که موجب اعتدال قوای نفسانی می شود، نفی هر گونه تبعیض، رعایت همه استحقاق ها و عدم ترادف با برابری مطلق، رعایت حقوق افراد و دادن حق به حق دار، همسانی عدالت با عقل و خرد عملی، ارتباط استوار عدالت با تقوای الهی، عدالت به معنای شایسته سالاری و انتخاب اصلح.
-3-1 عدالت سازمانی از دید نهج البلاغه
با بررسی مفهوم عدالت در نهج البلاغه به این نتیجه می رسیم که امام علی - ع - در شیوه حکومت خود و همه والیان تحت امر خود رعایت عدالت را از ضرورتهای حکومت می داند و به همه ابعاد عدالت، که امروزه تحت عنوان ابعاد سه گانه عدالت مطرح است، توجه خاصی مبذول داشته است. بدیهی است کلام امیر درباره عدالت بیش از 1400 سال قدمت دارد؛ درحالی که متون مربوط به عدالت سازمانی قدمتی کمتر از چهل سال دارد.
متون غربی موجود صرفا بر عدالت به این دلیل که ابزاری برای دستیابی به اهداف سازمان است توجه می کند ولی در مکتب اسلامی و بویژه نهج البلاغه به عدالت به این دلیل که عاملی برای رشد معنوی انسانها و تکامل آنها است، توجه می شود. در واقع از دید اسلام منشأ و مبدأ مشروعیت.
عدالت به : عدالت، ذات عدالت است نه قرارداد و یا توافق اجتماعی و بشری انواع مختلفی از جمله عدالت توزیعی، رویهای، بین فردی و اطلاعاتی تقسیم می شود. آنچه در بحث مدیریت اسلامی مطرح است حاکم بودن ارزشهای اسلامی و معیارهای الهی بر مدیریت در کنار بهره مندی از چارچوبها و ساختارهای علمی و مدیریتی است که این امر، اصلی ترین تفاوت اسلام با غرب است.
-4-1 عدالت توزیعی
عدالت توزیعی به عادلانه بودن پیامدها و نتایجی اشاره می کند که کارکنان دریافت می کنند. این عدالت در نظریه برابری آدامز ریشه دارد و به چگونگی پاسخدهی افراد نسبت به مداخله ها و رفتارهای ناعادلانه مدیران و سرپرستان در توزیع امکانات و پاداشها در سازمانها توجه دارد. از دیدگاه نهج البلاغه عدالت توزیعی در سازمان شامل این موارد می گردد. فراگیر بودن بحث عدالت، عدم برابری نیکوکار و بدکار، اصلاح کار تمامی گروههای موجود، ارزیابی دقیق عملکرد، پرداخت حقوق کافی و عادلانه، تناسب حقوق با تکلیف، اختصاص سهم برابر از بیت المال، پرهیز از امتیازخواهی در امور برابر.
-5-1 عدالت رویه ای
در حالی که عدالت توزیعی به عادلانه بودن منابع و امکانات توجه دارد، عدالت روشی به عادلانه بودن روشهای مورد استفاده برای تصمیم گیری در مورد چگونگی توزیع امکانات و منابع اشاره می کند. پژوهش های جدید در مورد عدالت روشی نشان می دهد که روشهای توزیع منابع و امکانات، عامل تعیین کننده مهم عدالت در سازمان ها به شمار می رود. عدالت رویه ای، - در نهج البلاغه با ادراک نسبت به انصاف در روش های تصمیم گیری - نهج البلاغه، نامه 53 سازگاری و استفاده از روشهای غیر شخصی - نهج البلاغه، نامه 59 - ، دقت در جمع آوری اطلاعات ، - به منظور تصمیم گیری - نهج البلاغه، قصار 220 - ، استانداردهای اخلاقی - نهج البلاغه، نامه 53 امکان تصحیح تصمیمات ناقص در هر موقعیت و پذیرش حق - نهج البلاغه، خطبه 216 - ، عاری بودن تصمیمات از هرگونه منفعت شخصی - نهج البلاغه، نامه 46 - ، وجود نمایندگی و فرصت برابر برای تمامی اقشار و گروه ها - نهج البلاغه، نامه - 53 مربوط می شود.
-6-1 عدالت بین فردی
نوعی عدالت رویه ای است و به برخورد عادلانه ای اشاره دارد که در مورد فرد شاغل در قالب روش های رسمی تصویب شده اعمال می شود. به منظور سنجش ادراک کارکنان از بودن یا نبودن عدالت بین فردی ابعادی از نهج البلاغه شامل داشتن ایمان و ترس از خدا و توجه به حلال و حرام - نهج البلاغه، نامه 53 - ، برخورد همراه با رحمت و محبت با زیردستان و تکریم آنها - نهج البلاغه، نامه 53 - ، گشاده رویی و مساوات در برخورد محترمانه با زیردستان - نهج البلاغه، نامه 46 - ، فرو خوردن خشم و کنترل زبان - نهج البلاغه، نامه 53 - ، پرهیز از استبداد و عدم انعطاف در اجرای فرمان حکومتی و دولتی - نهج البلاغه، نامه 46 - ، پاسخگو بودن و پنهان نشدن از زیردستان - نهج البلاغه، نامه 53 - ، مشاوره گرفتن از صاحبان خرد - نهج البلاغه، نامه 53 - ، پرهیز از منت نهادن و خلف وعده - نهج البلاغه، نامه 53 - ، عفو و صفح در برابر بروز خطا - نهج البلاغه، نامه 53 - ، نظم و انضباط در کارها - نهج البلاغه، نامه 53 - ، بردباری و سعه صدر در برقراری عدالت - نهج البلاغه، حکمت 176 - ، توجه به طبقات محروم و زیردستان - نهج البلاغه، نامه 53 - ، پرهیز از خودپسندی و چاپلوسی - نهج البلاغه، نامه 53 ، قدردانی از خدمات ارزنده زیردستان - نهج البلاغه، نامه 53 - ، حسن تدبیر - به نقل از: دلشاد تهرانی، 1377 - ، پنهان نگهداشتن عیب مستور زیردستان و اصلاح عیوب آشکار آنان - نهج البلاغه، نامه 53 - ، استقامت و شجاعت - نهج البلاغه، نامه 53 - ، امانتداری - نهج البلاغه، نامه 26 - ، ساده زیستی و پرهیز از اشرافیت گرایی - نهج البلاغه، نامه - 45 مورد بررسی قرار گرفته است.
