بخشی از مقاله
چکیده
هلموتریتر، مارگرت اسمیث، آقابزرگ تهرانی و....با ترجمه آثار عطّار نیشابوری سبب توجه برخی از ملّتهای دیگر به آثار عطّار شدهاند. اگر این ترجمه ها بیشتر معرفی شوند، هم پژوهشگران و جویندگان جوان را مفید خواهد بود و هم مشتاقان مطالعه آثار عرفانی، از آشنایی و مطالعه این ترجمهها بهرهمند خواهند گردید. با دیدن و مطالعه این ترجمهها، ممکن است پژوهندگان دیگر نیز برآن شوند تا آثار عطّار را به زبانهای دیگری که ترجمه نشده است، ترجمه کنند.
و این خود موجب آشنایی بیشتر جوامع بشری با آثار این عارف و شاعر گرانقدر، خواهد شد. و به تبع آن گرانسنگی فرهنگ و ادب ایران اسلامی برای جامعه جهانی بیش از پیش آشکار خواهد شد. در زمینه کتابشناسی عطّار تا کنون کارهایی انجام شده است و کتابهایی مانند کتابشناسی» عطّار« از علی میر انصاری و»نفوذ و رواج تذکرهالاولیای عطّار در پاکستان« و..... از زمره این کارهاست. امّا در زمینه کارنامه تحلیلی عطّار پژوهی به خصوص در خارج از ایران، کمتربحث و بررسی شده است. از این روی نویسندگان این مقاله بر آن شدند تا در این زمینه اندکی تأمل کنند.
مقدمه:
آنچه من بر فرق خلق افشاندهام // گر نمانم تا قیامت ماندهام
در زبان خلق تا روز شمار // یادکردم بس بود این یادگار
فریدالدینابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری یکی از عارفان و شاعران ایرانی بلندنام ادبیات فارسی است. کنیه وی ابوحامد و یا ابوطالب گفته شده است. خود او در تخلّص بعضی از غزلها و نیز در تذکرهالاولیاء، نام خود را در کلمهعطّ»ار« هم خلاصه میکند. نام پدرش ابراهیم بوده و گویا هنوز کهنسالان نیشابور آرامگاه او را »مزار شیخ ابراهیم« و نیز»پیر زروند« میگویند.
سال تولد عطّار را خیلی مختلف نوشتهاند، از - 513سیلوستردوساسی، :1373 - 31، تا553، - شفیعی کدکنی، - 65 :1380 همچنین سال مرگش را از - 586نفیسی، - 69 :1384 وحتّی 569، - کریر، - 46 :1379،تا - 627 - دانستهاند. امّا بر اساس پژوهشهای متقن، سال - - 553 بهترین سالی است که میتوان برای تولد عطّار پذیرفت و مرگ او را در 627 قبول کرد. از سال-های مدرسه و این که فریدالدین محمد در کجا و نزد چه کسانی درس خوانده؟ چیزی نمیدانیم.
امّا از پژوهشهایی که در قرن حاضر از سوی پژوهشگرانی چون بدیع الزمان فروزانفر و شفیعی کدکنی انجام شد؛ میدانیم که آثار او شش اثر نظم و یک نثر است. کتابهای عطّار در واقع این هفت کتاب است»منطقالطیر، تذکرهالاولیا، مصیبتنامه، الهینامه، اسرارنامه، مختارنامه و دیوان اشعار« و دو نسخه به نامهای»جواهرنامه و شرح القلب«که خود تصریح میکند این دو اثر را از بین برده است. به همین دلیل این مقاله فقط به همین کتابها در کشورهای مختلف جهان پرداخته است.
عطّار، مقام والایی در غزل و شعر پارسی دارد و اندیشه های عرفانی وی، در شکل دهی به عرفان اسلامی، از جایگاه ویژهای برخوردار است در مورد جایگاه و پایگاه عطار در شعر عرفانی، به همین اندازه، کافی است بگوییم که: مولانا جلالالدین محمد بلخی، که او را قلّه شعر عرفانی نامیده اند، میگوید:
»عطار، روح بود و سنایی، دو چشم او // ما از پی سنایی و عطار، آمدیم«
و در جای دیگر، بازمیگوید:
»هفت شهر عشق را عطار گشت // ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم«
درباره شاعر و عارف بلند آوازه ایرانیعطّار، نیشابوری وآثار برجسته او به ویژه مثنویها و نثر ماندگار او در کتاب تذکرهالاولیا، پژوهشهای گوناگون صورت گرفته است، اما در گستره عطّارپژوهی در خارج از مرزهای ایران، هنوز جای بسیاری از پژوهشهای بایسته و مطالعات بنیادی خالی است.
نویسندگان این مقاله بر این باور بودهاند که شناسایی،معرفی و بررسی آثاری که در پیوند با اندیشمندان و شاعران بلند آوازه ایران زمین مانند مولوی، حافظ، سنایی و... پدید آمدهاست، اهمیّت و ضرورت بسیار دارد.پژوهشی که پژوهشگران و ادب دوستان را یاری دهد تا بتوانند تصویری روشن از پژوهشهای انجام شده در پیوند با بزرگان ادب به دست آورند و از تحقیقات تکراری و غیرضروری بپرهیزند.
نویسندگان این مقاله در یک طرح پژوهشی گسترده با جستجو در کتابها و مجلههای مختلف،کم و بیش در مورد کتابهای عطّارکه در کتابخانههای غیر ایرانی موجود است، بحث کرده اند، به شناسایی، بررسی و معرفی تمام آثاری پرداختند که در کشورهای خارجی مورد استفاده قرار میگیرند یا لااقل موجود هستند. هر چند در این مقاله به دلیل محدودیت حجم مقاله نتوانستند تمام یافتههای خود را بگنجانند.
آنچه دراین مقاله به آن پرداخته میشود، بررسی کلّی کتابهای عطّار نیشابوری، - کتابهایی که اکثر پژوهشگران آثار عطّار، آنان را آثار مسلّم او میدانند - ،است. وآن کتابها، فقط هفت جلد میباشند، بنابراین، این مقاله فقط به کتابهای منطقالطیر، تذکرهالاولیا، مصیبتنامه، الهینامه، اسرارنامه، مختارنامه و دیوان اشعار این شاعرمیپردازد که، شامل ترجمه، نقد و شرح آنها درکشورهای خارجی میباشد. و با ارائه جدولها و نمودارهای موضوعی بازنموده شده است.
در نگاهی کلی به آثاری که درپیوند باعطّار در خارج از ایران پدید آمده است و یا به زبان فارسی در کتابخانههای خارجی نگهداری میشود، میتوان این پژوهش را به دو بخش و یا حتّی به چهار بخشمختلف تقسیم کرد. بجز قاره استرالیا که در آنحا،اثری از عطّار را نیافتیم، قارّههای کهن دیگر را به تفکیک مورد مطالعه قرار خواهیم داد.
هر چند قاره آسیا بیشترین توجه را به عطّار داشته است امّا به دلیل توجه ویژه چند نویسنده اروپایی مانند هلموت ریتر،که در شناسای و معرفی عطّار به جهان نقش بسیار شایانی داشتهاند، -در حالی-که هیچ تناسب زبانی و خطی با فرهنگ مردم ایران ندارند،-بنا را بر بررسی آثار عطّار در اروپا گذاشتیم که اگر وقت مجال داد در آیندهاینزدیک، تأثیر و استقبال عطّار را در قارّههای دیگر نیز بررسی خواهیم کرد.
نسخههای خطّی منظومههای فریدالدین عطّار در گنجینههای نسخ خطّی اروپا کم نیستند. مشهورترین آثار او چون منطقالطیر و اسرارنامه، تقریباًدر همه کتابخانههای بزرگ دیده میشوند.حتّی منظومههای کمیابتر، در هر فهرست از پنج تا ده نسخه به ثبت رسیدهاست.
پیشینه:
درباره شاعر و عارف بلند آوازه ایرانیعطّار، نیشابوری وآثار برجسته او به ویژه مثنویها و نثر ماندگار او در کتاب تذکره الاولیا، پژوهشهای گوناگون صورت گرفته است، اما در گستره عطّارپژوهی در خارج از مرزهای ایران، هنوز جای بسیاری از پژوهشهای بایسته و مطالعات بنیادی خالی است.
