بخشی از مقاله
چکیده
شهرها در ابعاد اقتصادی و اجتماعی با یکدیگر در ارتباط هستند. به منظور نیل به توسعه پایدار منطقه ای باید سیستم های شهری و روستایی و نیز حاشیه شهری به صورت یکپارچه دیده شوند. ترغیب سیاست های پرداختن به روابط متقابل بین مراکز بزرگ،متوسط و کوچک از اهمیت زیادی برخوردار است. برهمین اساس توجه به نقش بالقوه و بالفعل شهرهای میانی به عنوان یکی از راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار منطقه ای مورد عنایت بیشتری قرار گرفته است.در این بین تدوین راهبرد شبکه ی منطقه ای برای ایجاد پیوندهای متقابل میان شهر و روستا ، جهت تحلیل پیوستگی هاو وابستگی های متقابل میان شهر و روستا ، معرفی گردیده است.
هدف از این تحقیق ، بررسی نقش و کارکرد شهر میانی نجف آباد در منطقه اصفهان است و با بهره گیری از روش تحلیل شبکه تدوین شده است.به منظور دستیابی به هدف مورد نظر به تعیین کارکرد اقتصادی - خدماتی – تجاری - با تهیه و تکمیل پرسشنامه پرداخته شده است . نتایج نشان می دهد که از طریق بکارگیری روش تحلیل شبکه می توان کارکرد و نقش سکونتگاه های انسانی را شناسایی و نقش آنها را تقویت کرد.
نتایج حاصل از بررسی ها بیان می کند شهر نجف آباد در سطح شهرستان در زمینه اقتصادی در – تجاری می تواند ایفای نقش کند و در سطح منطقه اصفهان نقش موٴ ثرتری دارد. همچنین از لحاظ روابط مطالعه شده سایر سکونتگاه ها تنها با سکونتگاه های دهستانی که در آن واقع شده اند ، در ارتباط میباشند ، این مسئله نشان دهنده اهمیت بعد مسافت در تشکیل شبکه ارتباطی می باشد.
مقدمه
واقعیت این است که در جهان ارتباطات و تک قطبی حاضر، بازتاب جریانهای مبادله، اعم از مبادله کالایی و غیر کالایی، بین مراکز جمعیتی در سطوح بین المللی، ملی ومنطقه ای، نمودی عینی و مشخص در سطح نواحی محلی، بازارهای روستایی و شهرهای کوچک پیدا کرده، همچنین زمینه سازی برای رشد و توسعه هماهنگ، ارتقاء سطح آگاهی ها و ترغیب مشارکت مردمی و بالاخره توزیع متناسب امکانات و تسهیلات به منظور دستیابی به عدالت اجتماعی، از جمله مباحث مطرح در توسعه منطقه ای است.
دستیابی به توسعه متوازن و یکپارچه در فضای منطقه ای و نظام یافته سکونتگاه ها از نیازهای اساسی به شمار می آید و موجب توجه و تأکید برنامه ریزان به شهرهای میانی شده است. شهرهای میانی به عنوان یکی از مهمترین عناصر سیستم های منطقه ای در شکل دهی ثبات و تحقق اهداف کلی سیستم عمل می کنند. شهرهای میانی در تعامل با شهرهای کوچک و شهرهای بزرگ در سطوح ملی- منطقه ای نقش مهمی را در توسعه و توازن منطقه ای نظیر تثبیت جمعیت ،بازتوزیع عادلانه فعالیت ها و سرمایه در فضای ملی کشور ایفا می کند.
برای نیل به این هدف بازساخت نقش های اقتصادی-اجتماعی شهرهای میانی از طریق استقرار فعالیت های جدید و احیای کارکردهای بالقوه امری ضروری است. چنین پیامدهایی در دهههای اخیر سیاستگذاران و برنامهریزان شهری و منطقهای را به سمت ضرورت تغییر نگرش های مفهوم توسعه و جهتگیری در ارتقای کیفی آن، یعنی باز توزیع عادلانه فعالیتهای اقتصادی- اجتماعی در فضاهای ملی و منطقهای، رهنمون کرده است.
برای نیل به این هدف برنامهریزیهای کلان این گونه کشورها به بازساخت نقشهای اقتصادی- اجتماعی شهرهای کوچک و میانی از طریق استقرار فعالیتهای جدید و نیز احیای کارکردهای بالقوه و سنتی جهتگیری شدهاند. در توجیه اهمیت توسعه این گونه شهرها، بعضی از جغرافیدانان همچون گیلبرت معتقدند که اگر سرمایهگذاریها امروز بازده خوبی را نشان میدادند.
نیازی که امروز احساس میشود، ایجاد شکلی طبیعی از توسعه است که بر اساس مشارکت مؤلفههای برنامهریزی و عملیات توسعهای و استراتژی حیاتی توسعه از پایین به بالا از روستاها باشد. چنین موقعیتی توجه را به ایجاد و توسعه نواحی با شهرهای کوچک و میانی جلب میکند. درکشورهای در حال رشد ، شهرهای بزرگ با عدم پیوستگی کامل با شهرهای میانی وکوچک، اکثر سطوح عالی خدماتی، اجتماعی و اقتصادی را به خود اختصاص داده اند و شهرهای کوچک و میانی با ارتباط ضعیف با جوامع پائین تر از خود به صورت فضاهای پیر امونی، حاشیه ای و وابسته در آمده اند.
حاصل از میان رفتن نقش میانی شهرهای کوچک و متوسط پیدایش شبکه شهری زنجیره ای است که در آن شهر کوچک یا میانی و یا حتی در مواردی روستا به طور مستقیم با مادرشهر اصلی در ارتباطند - حسامیان و دیگران ،1377 ، - 114 برای تمرکززدائی و ایجاد نظام شهری متعادل تر، سیاست تقویت شهرهای میانی برای اولین بار در ششمین برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی فرانسه 1971-1975 مطرح شد - زبردست ، 1383، . - 26 نظریه رشد شهرهای میانی و کوچک بر منطق فضائی روابط مرکز - پیرامون بنا شده است.
راندینلی از پایه گذاران اصلی راهبرد شهرهای میانی ، مبنای عملکرد این شهرها را تدارک خدمات، برخی صنایع وابسته به کشاورزی و صنایع کوچک و نیز خدمات حمل و نقل تعریف کرده است - پاپلی یزدی و سناجردی،1382 ،. - 217 در این تحقیق به شناخت نقش نجف آباد به عنوان شهرمیانی در منطقه اصفهان و شناخت قابلیت های نجف آباد به عنوان شهرمیانی در ارتباط با توسعه منطقه ای پرداخته می شود . در راستای هدف اصلی تحقیق دو فرضیه بیان می شود،اولی ، نجف آباد به عنوان شهر میانی می تواند دربرقراری توازن نسبی جمعیت در سطح منطقه اصفهان نقش ایفا کنند. و دیگری ، نجف آباد به عنوان شهر میانی میتواند زمینه های لازم جهت توسعه استان فراهم نمایند.
روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع کاربردی و روش انجام آن تحلیلی و توصیفی است.روش جمع آوری اطلاعات بر مبنای دو روش اسنادی و میدانی است که در روش اسنادی از اسناد و آمارهای مورد نیاز تحقیق استفاده شده است. روش میدانی مبتنی بر روش پرسشنامه است. حجم نمونه شامل ده درصد سرویس های حمل ونقل عمومی - شامل اتوبوس ، مینی بوس و تاکسی - وارد شده به شهر بوده ، که مجموعاً 320 پرسشنامه تهیه شده است.
هدف از تهیه این پرسشنامه ها تجزیه و تحلیل جریانات ورودی به شهر و تعیین میزان توانایی شهر میانی در پاسخ به نیاز مراجعان بوده است . جهت بررسی خدمات درمانی شهر از مجموع 320 پرسشنامه ، تعداد 100 پرسشنامه بانک ها و 70 پرسشنامه از مرکز میوه و تره بار نجف آباد در ورودی شهرستان خمینی شهر تهیه شده است . در پژوهش حاضر جهت تجزیه و تحلیل جریانات از نرم افزار تحلیل شبکه Ucinet و اطلاعات پرسشنامه از طریق نرم افزار SPSS استخراج و مورد تحلیل قرارگرفت .
تعریف توسعه پایدار
به دلیل تعاریف متعدد توسعه پایدار ، تعاریف متعددی نیز در رابطه با توسعه پایدار داریم: توسعه ای است که تمام جنبههای اجتماعی و اقتصادی و ... را در شهر همگام با هم پیش می برد البته علاوه بر تأمین نیازهای حال حاضر بشر نیاز نسل های آینده را در نظر بگیرد. بروکمن می گوید انتظار بر این است که توسعه در راستای ارتقای کیفیت مطلوب زندگی در ابعاد اقتصادی ، اجتماعی و زیست محیطی را در مدنظرقراردهد. با این حال باید گفت که اگرچه این مفهوم عمدتاً بر پایه بر ابعاد اقتصادی استوار است.اما ارتباط تنگاتنگ با جامعه دارد.
برای اینکه بتوان توسعه را پایدار نامید، باید دارای چهارمشخّصه باشدکه عبارتاند از:
- 1 بهره وری :در واقع یک معادله ی پویاست، بین سیستم طبیعی و سیستمهای اجتماعی اقتصادی که تولید غذا و دیگر کالاها را برای مردم تضمین میکند، بدون اینکه برای سیستم ضرری داشته باشد .بهره وری ظرفیت جامعه برای استفاده یا تغییر شکل سیستمهای طبیعی در تولید غذا و کالا با بازده بهینه را میسنجد؛
- 2 عدالت :یعنی ظرفیت جامعه در توزیع عادلانه ی فرصتها و تهدیدهایی که ناشی از کاربرد یا تغییر سیستمهای طبیعی پیرامون هستند، مانند توزیع آنچه که از فرایند توسعه حاصل میشود .این اصطلاح در مورد توزیع ثروت در بین مردم نیز به کار میرود؛ - 3 انعطاف پذیری :به ظرفیت جامعه در واکنش به فشارهای
طبیعی یا تحمیلی یا ضربه های ناگهانی گفته میشود .انعطاف پذیری یعنی قابلیت سیستم برای ترمیم یا نگهداری سطح بهرهوری در بینظم یهای کوتاه یا طولانی مدت؛ - 4 ثبات :یعنی ظرفیت جامعه در ادامه ی استفاده یا تغییر فرایند سیستم های طبیعی بدون دگرگونی شدید - مولدان و بیلهارز، - 387 : 1381
تعریف شهر میانی
اندازه میانه در هر کشور با اندازه بزرگترین و کوچکترین شهر همان سرزمین مقایسه میشود.فیلهو1 با استفاده از نظریههای لاژوژی به این نکته اشاره دارد که شاید تنها چیزی که بتوان در این رابطه تعیین کرد، دامنهای است که در آن تعدادی از شهرها را میتوان »اندازه متوسط« نامید. او اعتقاد دارد بهتر است که آنها را شهرهایی با »بعد متوسط«نه لزوماً اندازه متوسط به معنای عملکردی آن بنامیم - امچکی، . - 1383 هارودی و ساترس وایت متذکر شدند که توافقی بین محققان و حتی دولتها بر چگونگی تعریف این گونه شهرها وجود ندارد.
میتوان بیان کرد که تعبیر از مراکز شهری به عنوان کوچک و میانی اساساً به الگوی سکونت شهری در هر کشور و نیز در مقیاس و تنوع فعالیتهای اقتصادی-اجتماعی و سهمی که هر مرکز شهری در ساختار ملی و منطقهای خود دارد وابسته است - طوفانی، . - 1996با اهمیت ترین عناصر در تعریف شهرهای میانی اندازه آنها، عملکرد و موقعیت آنها است. اگر چه ملاکهای جمعیتی در اندازه شهرهای میانی شایع است، اما این مسأله جهت مقایسه و تحلیل این گونه شهرها دارای نواقص است،عملکرد شهری شاید بهترین راه در تعریف شهرهای میانی باشد.
دیدگاه ها و مبانی نظری
شهرهای کوچک و متوسط یا مراکز شهری سطح پایین در سلسله مراتب شهری و نقش آنها در توسعه منطقه ای ، یکی ار مباحث پراهمیت در ارتباط با برنامه ریزی ممنطقه ای محسوب می شود.نظرات متفاوتی در مورد نقش آنها در توزیع مدرنیزاسیون، اثرات آنها در توسعه مناطق روستایی، عملکرد آنها به عنوان مراکز ارائه خدمات و نیز نقش آنها در جلوگیری از مهاجرت روستایی مطرح است.
طرفداران شهرهای میانی به پایین بودن هزینه ها در این شهرها اشاره کرده و عقیده دارند، در شهرهای میانی مشکلات ناشی از مسکن ، حمل ونقل و اشتغال،خدمات شهر و آلودگی کاهش می یابد. ضمناَ این شهرها به اقتصاد روستایی تحرک می بخشند و در مجموع نظریه صنعتی شدن را در شهرهای میانی بهتر می توان ادامه داد - زبردست،. - 1383:24
مدلها و نظریههای توسعه شهرهای کوچک ومیانی را میتوان در دو گروه ایدئولوژی قرار گیرد. همزمان نمیتوان در رویکرد استراتژی از بالا به پایین و رویکرد از پایین به بالا را برای اهداف توسعه منطقهای،نظریهها و مدلها به کار گرفت، بلکه در واقع آنها ممکن است مکمل یکدیگر باشند. استراتژی توسعه از بالا به پایین ریشه در مدلهای اقتصاد کلاسیک و نئوکلاسیک دارد و بر مبنای فرضیاتی پایهگذاری شده است که بیان میدارند توسعه اقتصادی و اجتماعی میتواند به بهترین وجه در سطوح بالای سلسله مراتب سکونتگاهی با تمرکز در مجموعههای شهری عملی گردد و سپس آثار ناشی از توسعه به صورت تراوشی به سطوح پایین سلسله مراتب سکونتگاهی رخنه کند.
در این نگرش فرض است که توسعه منطقهای زمانی اتفاق میافتد که نیروهای برون زا نظیر بازارهای صادرات، سرمایهگذاریهای خارجی و وارد کردن نوآوری های خارجی دخیل باشد. این استراتژی دارای دید اقتصادی- سیاسی متفاوتی است. مدلها و نظریههای مهمی که میتوانند تحت این رویکرد قرار گیرند اینها هستند: مدلهای علیت تراکمی میردال - 1957 - و هیرشمن - 1958 - ، مکتب وابستگی آمریکای لاتین دهه 1970، نظریه تفوق - تسلط - منطقهای، نظریه مکان مرکزی کریستالر - 1931 - و لوش و پروکس - 1955 - و بودویل - 1966 - ، نظریه قطب مرکزی رشد. استراتژیهای توسعه از پایین به بالا نقطه مقابل رویکردهای از بالا به پاییناند.
آنها در پی تعدیل وضع اقتصادی- اجتماعی سکونتگاهها و جمعیتها هستند، که به واسطه تمرکز روی سطوح پایینتر سلسله مراتب سکونتگاهها و در نتیجه پخش و یا انتقال نتایج توسعه به سوی بالای سلسله مراتب حاصل میگردد. مدلهای این نگرش بر مبنای توسعه مراکز شهری و توسعه روستایی از طریق شهرهای کوچک و مراکز دیگر در سطوح پایین سلسله مراتب سکونتگاهی در دهههای اخیر رو به افزایش است.
این مدلها مبتنی بر اصول و مفاهیم توسعه گزینهای - تناوبی، ثانوی - ، نیازهای پایه، توسعه روستایی، تمرکز زدایی و توسعه مشارکتی و مردم محوری است. مدلها و نظریههای اصلی این استراتژی شامل نظریههای مراکز اگروپلیتن - فریدمن و ویور - 1979، مدل خدمات رسانی - ریچارد سون - 1981 ،عملکرد شهری در توسعه روستایی UFRD راندینلی است.
این مدلها و نظریهها به طور گستردهای بر یافتن شیوههای منطقی رشد شهرهای بزرگ و شهرکهای بزرگ متمرکز است. استراتژی مذکور با خنثی کردن استدلال رویکرد از بالا به پایین اظهار میکند که ممکن است توسعه به راحتی در مراکز با اندازه متوسط رخ بدهد و یا اینکه نیاز به وجود شهرهای کوچک در بافت غالب روستایی باشد. مدلها و نظریههای استراتژی توسعه از پایین به بالا روی شهرهای کوچک در تجویز سیاستهایی باری مناطق بوده است تا نع توسعه خودشان را با توجه به جنبههای اجتماعی و اقتصادی تعیین کنند و نیز پیشنهادهایی برای ساماندهی تمرکز بالای منابع و جمعیت در شهرها و شهرکهای بزرگ ارائه دهند.
رشد گسترده و همه جا گیر اقتصادی مستلزم خلق سیستم یکپارچه و زنجیروار با ترکیبی از شهرهای دراندازهها و عملکردهای مختلف است که نه تنها به سکونتگاههای خودشان بلکه به حومههای روستایی نواحی نیز خدمات رسانی را انجام دهند. چنینامری به خاطر فقدان شهرهای میانی و کوچک در ایجاد توسعه اجماعی- اقتصادی برابر در کشورهای در حال توسعه است که از سوی این مدلها مورد نکوهش قرار گرفتند.
راهبرد شبکه منطقه ای راهبرد شبکه منطقه ای براساس اندیشه های جان فریدمن، توسط مایک داگلاس در اواخر دهه 1990 ، یعنی متجاوز از دو دهه پس از طرح رویکرد توسعه اگروپولیتن ارائه شده است .به عقیده داگلاس، نظریه ها و مدلهای سیاستگذاری، نه واقعیات توسعه منطقه ای روستایی و نه پتانسیل لازم برای انجام آن را مورد توجه قرار می دهند. استراتژی شبکه منطقه ای که به منظور امحاء فقر در مناطق روستایی ارائه شده است، به دنبال تجهیز و تقویت اقتصادهای محلی در پیوند و همگرایی با توسعه منطقه ای و در نهایت توسعه ملی است.
براین اساس، رویکرد راهبرد شبکه منطقه ای، نظام غیرمتمرکز برنامه ریزی را برای شناسایی نحوه عمل پیوندهای روستایی -شهری توصیه می کند. این رویکرد حاوی نگرشی نسبتا متنوع، منعطف و جامع نگر به توسعه منطقه ای است که بر هماهنگ سازی و ادغام توسعه روستایی با توسعه شهری در مقیاس ناحیه ای و محلی استوار شده است - سعیدی، - 1382 راهبرد شبکه منطقه ای با تأکید بر 7 جنبه کلیدی اقتصاد منطقه ای به شرح زیر، سیکل مطلوب توسعه را به وجود می آورد:
- 1 بازاریابی تولیدات
- 2 ارائه اطلاعات
- 3 توزیع نهاده ها
- 4 بازاریابی سرمایه
- 5 بازاریابی نیروی انسانی
