بخشی از مقاله
چکیده
میراث گرانبهای اندیشمندان گذشته، گنجینهای است که توجّه و عنایت خاصی را میطلبد و از جملهی آنها میتوان به نظریهی نظم عبدالقاهر جرجانی اشاره کرد. این ناقد برجسته و متفکّر ایرانی در تعریف این نظریه میگوید: نظم عبارت است از ایجاد بهترین ارتباط نحوی در بین کلماتی که برای ادای مقصود یا معنای مورد نظر، به کار گرفته می شود. از جمله مواضعی که اعجاز قرآن کریم در آن آشکار میشود، نظریه ی نظم جرجانی است و بر این اساس مفردات و معانی آنها و اصوات و حرکات و سکونها نمیتوانند جزو اعجاز قرآن به شمار آیند؛ زیرا قبل از نزول کلام وحی در دسترس مردم بودهاند.
همچنین وزن کلمات و نظام فاصلهها نیز نمیتوانند در زمرهی اعجاز به شمار آیند؛ زیرا فاصله ها در قرآن به مانند قافیهها در اشعار میباشند که نمیتوانند موضع تحدّی و مبارزهطلبی قرار گیرند. از این منظر اعجاز قرآن در نظم و ترتیب کلمات و ارتباط موجود بین آنها برای ادای معنای مورد نظر است. در این مقاله سورهی لقمان به شکل موردی، بررسی شده است.
قصر موصوف بر صفت به کار رفته در این سوره دالّ بر غرض اصلی آن که همان توحید و یگانگی خداوند است، میباشد که به شکل منظم بیان شده است و مواضع فصل به کار گرفته شده در این سوره به ویژه شبهکمال اتصال، ارتباط تنگاتنگی با ساختار سوره دارد و آن بیان داستان بین لقمان و فرزندش است که جملات پی در پی میآیند و جواب هایی ظاهر می گردد که برگرفته از سؤالهایی است که از جملات قبلی برداشت میشود و این اعجاز قرآن است که هیچ انسانی نمیتواند به آن دست یابد. همچنین میتوان اعجاز را در استطراد کلام وآن تفصیل سخن در وصیّت لقمان به فرزندش بیان داشت که به شیوهی مرتب و سازمان یافته ظاهر میگردد.
.1 مقدمه
قرآن کریم راه هدایت و رستگاری بشر است که خداوند متعال بر نبی مکرّم اسلام حضرت محمد مصطفیﷺ نازل کرد. قرآن، بزرگترین معجزهی رسول اکرم و روشن ترین دلیل بر پیامبری او میباشد. اعجاز قرآن از مباحث مهم علوم قرآنی است که به دلایل معجزه بودن قرآن می پردازد. اعجاز در لغت به معنی عاجز ساختن است و اعجاز قرآن یعنی به مبارزه طلبیدن مخالفان آن در آوردن حتی یک سورهی مشابه آن است که هرگز کسی توانایی انجام این کار را نخواهد داشت
تمایل دانشمندان در فهم قرآن کریم برای یافتن اسرار اعجاز آن و ظرافت احکامش، از مهمترین اسباب روی آوری آنها به یادگیری زبان عربی و استواری قوانین آن به ویژه بلاغت آن بود. به همین دلیل اندیشمندان به ویژه مسلمانان تلاشهای ارزندهای پیرامون قرآن کریم انجام دادند، از جمله تراکیب آن را تفسیر و اسلوب بیان آن را بررسی کرده و فنون بلاغت آن را استخراج و آن را شرح کامل دادند.
قرآن کریم اثر شگفتی در پیشرفت بلاغت داشت و همچنین بلاغت قرآن، اعجاز آن را تأیید کرد. عبدالقاهر جرجانی از جملهی پژوهشگران و صاحب نظران و ناقدانی است که با تلاشهای بی شائبهی خود در زمینه ی بلاغت، آثار گران بها و ارزشمندی به یادگار گذاشته است که توانست با اصول و روش منطقی و هدف دار خود به افقهای بی سابقهای در این زمینه دست یابد. از جمله مهم ترین این شاهکارها نظریهی نظم او است که از مواضع اعجاز کتاب آسمانی می باشد.
1 .1 پیشینهی پژوهش
در زمینهی اعجاز قرآن مقالات بسیاری به رشته ی تحریر در آمده است، از جمله میتوان به مقالهی »اعجاز قرآن از دیدگاه امام علی « اشاره کرد که منصور پهلوان و شکوه چینی فروشان در مجلهی پژوهش نامهی علوی در سال1391 در شماره 5 به زیور طبع آراسته کرده اند. همچنین میتوان به مقالهی »اعجاز قرآن از نگاه قرآن« اشاره کرد که علی گلایری در مجلهی رواق اندیشه در شمارهی 35 به چاپ رسانیده است.
2 .1 رویکرد پژوهش
در این مقاله با رویکرد توصیفی و تحلیلی به بحث اعجاز قرآن پرداخته میشود. برای این کار، ابتدا به ارائهی نظرات دانشمندان قبل از جرجانی در زمینهی نظم قرآن پرداخته و سپس نظریهی نظم عبدالقاهر جرجانی مورد بررسی قرار می گیرد و در پایان نمونههایی از آیات سورهی مبارکهی لقمان به عنوان نمونه ذکر میگردد.
3 .1 طرح مسئله
هدف از این پژوهش یافتن پاسخ برای دو پرسش زیر میباشد:
.1 بر اساس نظریهی نظم، اعجاز قرآن کریم چگونه آشکار میگردد؟
2.ارتباط قصر، شبه کمال اتّصال و استطراد با سورهی لقمان به چه شکلی تجلّی مییابد که اعجاز آن سوره را در پی دارد؟
.2 عبد القاهر جرجانی
عبد القاهر جرجانی فرزند عبدالرحمن جرجانی از بزرگان و دانشمندان و علمای صدهی پنجم هجری بوده است. بیشتر مورخان سال وفات این عالم بزرگ را سال 471 ه .ق دانسته و بعضیها هم سال 474 ه.ق سال غروب زندگی او یاد کردهاند - جرجانی، . - 5 :1370 جرجانی ناقد برجسته و نامدار، کاشف نظریهی نظم، بنیانگذار علم بلاغت عربی، و یکی از بزرگترین شخصیتها در حوزهی نقد، ادبیات و بلاغت است که دیدگاههایش بسیار از سوی منتقدان قدیم و جدید مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
وی در سال 400 ه.ق در گرگان دیده به جهان گشود و افکار و اندیشههای ژرف او تأثیر بسیاری در نقد و بلاغت بر جای گذاشت و نوآوریهای این نابغه دوران طراوت و جذبهی خود را تا روزگاران ما به خوبی حفظ کرده است. تأثیرات او بر حوزهی نقد و ادب گذشته امری مسلم و انکار ناپذیر است. نقدی که از مجالس بازار عکاظ و مربد آغاز شد، در زمان وی به پختگی رسید و بعدها ناقدان معاصر در یافتند که آن چه بزرگانی نظیر عبد القاهر از خود به یادگار گذاشتهاند در بر دارندهی اندیشههای گران بها است و همچون گنجینهای ارزشمند در اختیار آنان است که میتوانند آن را سر لوحهی کار خود قرار داده، و از آن بهره مند شوند. دو کتاب بسیار مهم او »دلائل الاعجاز و اسرار البلاغه« نام دارد که سرشار و پایدار در پژوهشهای ادبی و زیبا شناختی هستند
شیخ عبد القاهر در لغت، صرف و نحو عربی استادی مبرز شد و در علم بلاغت و ادب قرآن پژوهشهای ارزندهای نمود و به حقیقت صاحب نظری معتبر در این رشتهی علمی به شمار میآید. او علاوه بر این دانشها، متکلم در مذهب اشعری و فقیه در مذهب شافعی بود. عبد القاهر در اخلاص و طاعت و احوال معنوی چنان بود که نوشتهاند فردی وارد خانه ی وی شد و او نماز میخواند، هر چه در خانه بود بر می داشت و جرجانی او را میدید و نماز خود را قطع نکرد. بنابراین شگفت نیست که نور توفیق الهی این مایهی جان را بر افروخته و آراء و نظرات بلاغی را در دفتر استادان این فن پراکنده است
.3 تلاشهایی پیرامون مسئلهی نظم قرآن قبل از عبد القاهر جرجانی
در ابتدا از تلاشهایی که قبل از عبد القاهر جرجانی در زمینهی اعجاز قرآن - نظم قرآن - شکل گرفته است به شکل موجز، سخن به میان میآوریم. برای سهولت کار اقداماتی را که بلاغیون در این زمینه انجام دادهاند، در قرنهای دوم و سوم و چهارم هجری توضیح خواهیم داد.
در قرن دوم هجری کتابهایی در زمینهی نظم قرآن که دلالت بر اعجاز قرآن داشته باشد نگارش شده است، اما این کتابها مفقود گشته و در دسترس نیستند تا منظور از نظم قرآن در آن مشخص شود. در قرن سوم ابن راوندی ظهور یافت و نظم قرآن را مورد هجوم قرار داد، همان گونه که مذهب »صرفه« پدیدآر گشت. اعجاز قرآن بر اساس اعتقاد این گروه از این جهت است که خداوند نمیگذارد مردم دست به چنین کاری بزنند و آنها را از این عمل باز میدارد و افکارشان را از اندیشه اینکه چیزی مانند قرآن بیاورند منصرف میکند. این همان »صرفه« است که گروهی از علمای اسلام آن را مطرح کردهاند
معتزله و اهل سنت نیز روی کار آمدند و پیرامون اعجاز قرآن کتاب هایی به رشتهی تحریر در آمد از جمله دانشمندانی که در این زمینه تألیفی داشتند، جاحظ است. در این قرن جاحظ کتابی تحت عنوان »نظم قرآن « تألیف کرد و به سبب مفقود شدن این کتاب، برای درک و فهم معنای نظم از منظور ایشان از کتابهای دیگر ایشان مدد میجوییم. احتمال میرود منظور جاحظ از نظم قرآن موارد سه گانهی زیر باشد:
الف - منظور از نظم قرآن، نظم حروف و هماهنگی ترکیب و انسجام آهنگ آنها است تا اینکه لفظ در سهولت و رشاقت مانند حرف واحدی باشد. یا اینکه الفاظ در سهولت و نرمی بر زبان، گویا که لفظی واحد هستند.
ب - منظور او از نظم قرآن، راه و روش مخالف با کلام عرب چه منظوم و چه منثور است و آن کلام، نثر غیر مقفی است.
