بخشی از مقاله
چکیده
ظهور فرمالیسم در نیمه اول قرن بیستم، تحول عظیمی را در رویکردهای نقد ادبی و متن پژوهی پدید آورد. فرمالیستها با مطرح کردن مفاهیم کلیدی مانندادبیّت، رستاخیز واژگان، آشناییزدایی و برجسته سازی، توانستند شیوههایی علمی برای شناسایی اسرار زیباییهای ادبیات و تبیین راز ادبیّ»ت« متون ارائه کنند، مفهوم نقد ادبی را از قضاوت درباره متون ادبی به توصیف چگونگی و چرایی زیباییهای آنها معطوف سازند و مطالعات ادبی را از سیطره ذوق و سلیقه برهانند و آن را به مطالعات علمی مبدل سازند.
اگرچه قرآن کریم متن ادبی نیست؛ اما پژوهش درباره زیباییهای ادبی آن از دیرباز قسمتی از تحقیق درباره اعجاز ادبی قرآن به ویژه در حوزه علم بلاغت بوده است. در این میان، استفاده از رویکردهای نوین متن پژوهی مانند فرمالیسم می تواند به سهم خود، گوشه ای از جنبههای شگفت انگیز اعجاز ادبی قرآن کریم را نمایان سازد. در این مقاله میکوشیم با استفاده از این رویکرد سوره مبارکه نازعات را از مورد مطالعه قرار دهیم.
از جمله نتایج این تحقیق می توان به این برجسته سازی و آشناییزدایی در این سوره اشاره کرد: برجستهسازی در این سوره در شش محور تجلّی یافته است: در فواصل آیات و ضرباهنگ آیات سوگند، در سطح واژگانی که تنها در این سوره به کار رفتهاند، در سطح ساختار نحوی جملات سوگند، از طریق ابهام در مصادیق ارجاعی سوگندها و از طریق ایجاز حذف در روایتپردازی. آَشناییزدایی نیز در سه روایتی که شبکه تصاویر را شکل می دهند، دیده میشود.
مقدمه
دهه دوم قرن بیستم، شاهد ظهور یکی از اثرگذارترین تحولات در عرصه نقد و بررسی ادبیات بود که در روسیه شکل گرفت و مخالفانش آن را فرمالیسم نامیدند. تحول نظریههای ادبی در روسیه در فاصله سالهای 1914 تا 1929 آنچنان پر شتاب اتفاق افتاد که با مراحل تکامل و تحول در سایر مناطق در مدت پنجاه سال برابری میکرد. - هارلند، . - 235 : 1385 هر چند فرمالیسم به دلیل تضاد با مبانی فرهنگی، فکری و هنری رژیم استالیندر شوروی رسماً مردود و تا پایان دهه 1920 سرکوب گردید، اما در همین مدت کوتاه توانست به یکی از مؤثرترین رویکردهای قرن بیستم تبدیل شود. - احمدی، - 38 :1372
فرمالیسم در تقابل با سنت غالب مطالعات ادبی که ادبیات را در پیوند با سایر رشتهها همچون زندگینامه مؤلف، تاریخ، جامعه شناسی و روان شناسی بررسی میکرد، بر بررسی خود متن ادبی و مشخصههای تمایز دهنده ادبیات تأکید داشت. - مکاریک، - 198 :1384 این رویکر،داساساً کاربرد زبان شناسی در مطالعه ادبیات بود. فرمالیستها ترجیح میدادند به جای اینکه به تحلیل محتوا و قضاوت و ارزشیابی آثار ادبی بپردازند که همواره خطر ورود به قلمرو روان شناسی، جامعه شناسی و غیره را دارد، به بررسی فرم، صورت و تجزیه و تحلیل خود اثر بپردازند.
- ایگلتون، - 6 :1368 آنان امیدوار بودند بتوانند نقد ادبی را به صورت دانشی در آورند که موضوع پژوهش یگانه ای از آن خود داشته باشد و میکوشیدند برای نقد ادبی مبانی علمی بیایند و ادبیت - جنبه ادبی - اثر را با شیوهای علمی کشف کنند. از این رو به تجزیه و تحلیل عناصر موجود در خود اثر میپرداختند. - سلدن، 65 :1375 و فضل، 369 :2007 و - 370 فرمالیستها موضوع کار نقد و پژوهش ادبی را خود متن میدانند.
آنان اثر را در مرکز نقد و بررسی قرار میدهند و معتقدند از دریچه رهیافتها و نگرشهای روانشناختی، جامعه شناختی، تاریخی و فلسفی نمیتوان به نقد و تحلیل اثر پرداخت. - علوی مقدم، - 37 :1377 ضمن اینکه آنها به دنبال ارزشیابی متون ادبی و قضاوت درباره آنها نبودند؛ بلکه صرفا به تجزیه و تحلیل اثر ادبی بر مبنای ساختارهای خود متن میپرداختند. - میرسکی، - 403 :1355
پیشینه تحقیق
تا جایی که مؤلف این سطور جستجو کرده تاکنون در خصوص تحلیل زیباییهای سوره مبارکه نازعات از منظر رویکرد فرمالیسیم پژوهشی انجام نشده، اما در باب مطالعات فرمالیستی بر روی بخشهایی از قرآن میتوان به این موارد اشاره کرد: مناسبات درونی و بینا آیهای در سه سوره سوگنددار قرآن: نازعات، مرسلات، ذاریات ، ابوالفضل حری، فصلنامه تخصصی تفسیر علوم قرآن و حدیث، شماره 13، .1393 نویسنده در این مقاله نگاهی ساختارگرایانه به سوگندهای این سه سوره و ارتباط آنها با هم دارد.
اگر چه قرآن کریم متنی ادبی نیست؛ اما یکی از مهم ترین ابعاد شگفتی های آن را زیبایی های ادبی آن تشکیل میدهد که از دیرباز مورد توجه اندیمشندان مسلمان و علمای بلاغت بوده است. در این میان، رویکرد فرمالیسم علی رغم همه کاستیهایی که دارد از جمله، عدم توجه به محتوا و عوامل شکلگیری متن - قصاب، 2009، - 114-117 می تواند در شناخت راز و رمز زیباییهای ادبی این کتاب آسمانی به ما یاری کند.
بنابراین استفاده از مفاهیم فرمالیستی برای شناخت بهتر زیباییهای ادبی قرآن کریم به معنی پذیرش بی قید و شرط رویکرد فرمالیسم در بررسی متون نیست؛ چرا که به خوبی آگاهیم هر نوع بررسی متون قرآنی باید با در نظر گرفتن ارتباط محتوای آن با بسترهای اجتماعی، فرهنگی و ایدئولوژیکی جامعه بشری باشد. در این مقاله میکوشیم نشان دهیم با استفاده از اساسی ترین مفاهیم نقد فرمالیستی یعنی آشنایی زدایی و برجسته سازی میتوان جنبههایی از زیباییهای ادبی قرآن کریم را بهتر مورد بررسی و مطالعه قرار داد.
سؤالات اصلی تحقیق
در این مقاله برآنیم تا پاسخ این پرسشها را بیابیم:
چگونه میتوان با رویکرد فرمالیسم، زیباییهای ادبی سوره نازعات را تشریح کرد؟
مصادیق آشناییزدایی در این سوره کدام است؟
مصادیق برجستهسازی در این سوره کدام است؟
سوره مبارکه نازعات
این سوره که هفتاد و نهمین سوره قرآن کریم است در مکه مکرمه نازل شده و چهل و شش آیه دارد. از نظر ترتیب نزول، هشتاد و یکمین سوره است و پس از سوره انبیاء و قرار دارد. - عبدالرحمن، 1990، ج:1 - 123
ساختار سوره
سوره مبارکه نازعات را میتوان به دو بخش اساسی تقسیم کرد: خوشه سوگند و شبکه تصاویر، شبکه تصاویر نیز به دو بخش سرگذشت حضرت موسی و فرعون و بخش مربوط به قیامت تقسیم می شود. - حری، - 42 :1391
آیات 1 تا : 14 سوگندهایی درباره روز رستاخیز آیات 14 تا :26 اشاره به بخشی از سرگذشت حضرت موسی و فرعون
آیات 27 تا :33 بیان گوشههایی از نعمتهای خدا به انسانها آیات 34 تا :41 بازگشت به مبحث روز رستاخیز آیات 42تا :46 خطاب به رسول اکرمﷺ درباره روز رستاخیز
آشناییزدایی و برجستهسازی در سوره نازعات
یکی از مسائل بنیادی در فرمالیسم روسی، مسأله ادبیت است. یعنی آنچه یک متن را تبدیل به اثری ادبی میکند. - کدکنی، - 59 :1391 این ادبیت عمدتا از دو طریق قابل توضیح است: آشناییزدایی و برجسته سازی. نخستین بار ویکتور شکلوفسکی در سال 1917 در رسالهای تحت عنوان "هنر به مثابه تمهید" این اصطلاح را به کار گرفت. آنچه مشخصه زبان ادبی است و آن را از سایر انواع سخن متمایز میکند این است که زبان ادبی، زبان معمول را به روشهای گوناگون تغییر شکل میدهد.
