بخشی از مقاله
چکیده
تضمین از نظر اصطلاحی در حوزههای متعدد تعاریف متعددی دارد؛ مثلا در عروض وابسته بودن معنای بیت است به مابعد خود چنانکه به تنهایی مفید نباشد، یا در بدیع آوردن شعر دیگران است در ضمن شعر خویش. اما در بیان، عبارت است از: دادن حکم لفظی مقدر به لفظی مذکور از طریق ایجاد تشابه معنایی فرضی بین آن دو و آوردن معنای لفظ اول در ضمن لفظ دوم، به شرطی که قرینهای باشد که حکم لفظ اول را اقتضاء کند.
این پدیده دارای کارکردهای متعددی در حوزههای مختلف نحوی و بلاغی است اما در این تحقیق که بر اساس روش توصیفی-تحلیلی انجام گرفته، رویکرد نگارنده بر کارکردهای تفسیری آن در تفسیر مشهور فتح القدیر امام شوکانی است تا بر خواننده اهمیت این پدیده در توجیه و تفسیر برخی آیات آشکار گردد. نتایج حاصله از این مقاله نشان میدهد که در این تفسیر، برای برون رفت از بن بستهای لغوی واژههای قرآنی و توجیه معنایی آنها از تضمین بیانی بهره فراوانی برده شده است.
مقدمه
بررسی همه جانبهی کتاب الهی برای دستیابی به گوهرهای مکنون و رحمت و هدایت آن سبب ظهور و تکامل علوم مختلفی شده که بسان ابزاری برای دستیابی به غایت تفسیر شایان اهمیت خاصی است. از جمله این علوم، علوم زبانی - لغت، بلاغت، صرف و نحو - به علت نقش غیر قابل انکار آن در فهم کتاب إلهی، بیشتر مورد توجه قرار گرفته و به دلیل روح حاکم بر آن از تکاپوی بیشتری برخوردار بوده است.
در مطالعه و بررسی این جنبه از قرآن، پژوهنده به مسائلی بر میخورد که هر کدام پژوهش جداگانهای را میطلبد. یکی از این مسائل، تضمین است که به علت پوشیدگی و ابهامی که در تشخیص آن وجود دارد در کتب قدما بررسی جامعی بر آن نرفته و حتی گاهی مورد انکار دانشمندان بی شماری قرار گرفته است. تضمین در علم معانی، علم بیان، علم بدیع و در علم عروض و قافیه به کار برده شده و در هر یک دارای مفهوم و کارکردی متفاوت است که در این پژوهش به تضمین در علم بیان پرداخته میشود؛ زیرا در تفسیر قرآن دارای کاربردی انکار ناپذیر است.
در این مقاله تلاش بر آن است تا با توجه به این پدیده و نقش مهم آن در تفسیر و توجیه آیات قرآن، به بررسی تفسیر فتح القدیر اثر امام شوکانی پرداخته شود. البته همه تفسیرها، از این پدیده بهره گرفتهاند اما بررسی یک یک آنها مجالی فراخ میطلبد؛ بنابراین به جهت اختصار، به تفسیر یاد شده بسنده میگردد. سؤالهایی که در این تحقیق به آنها پاسخ داده میشود به قرار زیر است: نقش تضمین بیانی در برون رفت از پیچیدگیهای معنایی آیات قرآن در تفسیر فتح القدیر چیست؟ تضمین به کار رفته در تفسیر فتح القدیر بر چند نوع است و کدام یک از بسامد بیشتری برخوردار است؟
تضمین در لغت
برای واژه تضمین در فرهنگهای لغت معانی متعددی آمده است که ذیلا به چند مورد اشاره میشود: خلیل در العین تحت مدخل ضمن چنین می نویسد:ضِمن» و ضَمان هم معنا هستند و ضمین نیز به معنای ضامن است. هر شیئی که در ظرفی گذاشته شود برای بیان آنضَمِنَهواژه = - آن را فراگرفت - ، را به کار میبریم. شاعرلیس گوید:لِمن ضَمِنَه تَربیتٌ، یعنی: برای کسی که گور اورا فرا گیرد، رشد و نموی نیست.« - فراهیدی, 1410 ق, ص. - 50
