بخشی از مقاله
چکیده
یکی از جنبههای اعجاز قرآن کریم، اوج بلاغت و فصاحت این کلام وحیانی است و صنعت ایجاز نیز جزء مهمی از بلاغت قرآن به شمار میرود که حاکی از ژرفاندیشی و مفاهیم عمیق آن میباشد. اصطلاح تضمین هر چند در سه علم بلاغت، عروض و نحو کاربردهای متفاوتی دارد؛ امّا مبحث تضمین نحوی در قرآن، یکی از اصول اساسی و بسیار مهم در زمینه ی ترجمه و تفسیر آیات قرآن بهشمار میرود که شناخت صحیح این جنبهی اعجاز برانگیز قرآن، راه هدایت را بر رهروان خود روشنتر خواهد نمود.
اصطلاح تضمین نحوی به معنای این است که در لفظی، معنای لفظ دیگری را بگنجانند و حکم لفظ دوم را به آن لفظ بدهند و بدینگونه یک لفظ واحد، در برگیرندهی دو معنا میگردد. یکی از راههای شناخت تضمین نحوی در کلام، اطّلاع ازنوع فعل از منظر متعدّیو یا لازم بودن آن فعل و آگاهی و شناخت از حروف جرّ مختصّ هر واژه میباشد که با اختصاص یک حرف به فعلی غیر از فعل خود، معنای فعل نیز دستخوش تغییر میگردد. با توجّه به اهمیّت تفسیر صحیح از آیات و از سوی دیگر با عنایت به گستردگی این موضوع در این پژوهش خواهیم کوشید تا به بررسی کاربردشناسی این صنعت در سورهی مبارکه إسراء بپردازیم.
.1 پیشگفتار
قرآن کریم به عنوان معجزه بیهمتای پیامبر و یکی از بیبدیلترین نمونههای اعجاز، از دیرباز مورد پژوهش محققان قرار گرفته است. جستار در حوزههای بلاغی و زبانشناختی قرآن کریم، یکی از مهمترین زمینههای درک و فهم صحیح کلام وحی به شمار میرود. نظم کلام قرآن و جملات سراسر بلیغانه آن باعث پیدایش رویکردی زیبا در این کلام ربّانی با نام تضمین نحوی شده است.
یکی از اسلوبهای ایجاز حذف، تضمین است و امری است که گوینده بلیغ متوجه آن است. تضمین هنگامی واقع میشود که متکلم دو عامل متناسب و متقارب را در نظر دارد و میخواهد هر دوی آنها را در کلام استعمال کند و این اقتضا دارد که آن دو عامل را در دو جمله بیان کند؛ اما آنچه لطیفتر و بدیعتر و موجزتر است و ادای مقصود را زیباتر میسازد و ذهن مخاطب را برای درک آن به جوشش وا میدارد و بلاغیون هوشمند را به شگفتی وا میدارد، این است که گوینده یکی از این دو عامل را انتخاب کند و در کلام خود بیان نماید و سپس معمول عامل محذوف را همراه آن بیان نماید و معمول فعل مذکور را - در صورت داشتن معمول - حذف نماید و به این ترتیب متکلم با ذکر یک جمله از گفتن جمله دوم بینیاز می گردد.
بنابراین عامل مذکور بر حسب لزوم و تعدی در زبان عربی، حکم عامل محذوف را به خود اختصاص میدهد و معمول مذکور با قرائن موجود در متن بر عامل محذوفش دلالت میکند و حاصل آن، اداء کلام موجز و بلیغ است. - میدانی، :1416 ج2، - 50 این رویکرد با بررسی جملات همنشین و عملکرد برخی افعال با واژههای بعد از خود، این حقیقت را برای مخاطب روشن میسازد که میتوان با تغییر و تحولدر ساخت جملات، معنایی تازه و شگرف و تا حدّ زیادی پنهان به مخاطب ارائه نمود.
پژوهش در این حوزه تا حدّ بسیار زیادی به مترجمان و مفسران قرآن کریم کمک خواهد نمود تا علاوه بر ترجمه صحیح، تفسیری به مراتب دقیقتر و صائب به مخاطبین کلام وحی ارائه دهند. سوره إسراء یا بنی اسرائیل نام سوره هفدهم قرآن است. این سوره از سور مکی است. واژه ﺇسراء در عربی به معنی سیر شبانه است و در آیه اول این سوره به طور خاص به سیر شبانه پیامبراز مسجد الحرام به مسجد الاقصی بهصورت طیرالارض اشاره می کند. در آیات بعدی این سوره بیشتر به داستانهایی از قوم بنیاسرائیل پرداخته شده و از این رو به آن سوره بنی اسرائیل هم میگویند.
در بررسیهایی که در این جستار بدان خواهیم پرداخت، به مسأله تضمین نحوی در آیاتی چند از این سوره مبارکه میپردازیم و سپس به ارائه دیدگاههای برخی از مفسرین در قبال آن آیات وحیانی خواهیم پرداخت. در جستار حاضر میکوشیم که با روش توصیفی- تحلیلی و تکیه بر منابع کتابخانهای پاسخی برای پرسشهای زیر بیابیم:
الف. تضمین نحوی چیست و چه جایگاهی در بلاغت دارد؟
ب. اقسام تضمین نحوی کداماند؟
ج. شناخت تضمین نحوی در سوره إسراء چه تأثیری در تفسیر دقیق این سوره مبارکه دارد؟
.2 پیشینه پژوهش
در زمینه بلاغت تضمین نحوی در قرآن کریم، پژوهشهای زیادی صورت گرفته است که از آن میان میتوان به کتاب "التضمین النحوی فی القرآن الکریم" اثر محمد ندیم فاضل اشاره نمود که ضمن اشاره به تعاریف و اهمیت تضمین نحوی در قرآن، به بررسی نمونههای بسیاری از این صنعت بلاغی در قرآن پرداخته است. عﻻوه بر آن، پایان نامههایی در این زمینه گردآوری شدهاند که از بین آنها میتوان به " تضمین نحوی در قرآن و تاثیر آن بر ترجمه" اشاره نمود که در دانشگاه فردوسی مشهد مورد دفاع واقع شده است و در آن، اهمیت توجه به تضمین نحوی در فرایند ترجمه قرآن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
همچنین پایان نامه دیگری با عنوان "نقش تضمین نحوی در فهم و تفسیر قرآن" در دانشگاه علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات انجام شده است که با محوریت نقش تضمین نحوی در فهم دقیق متن، مورد تالیف قرار گرفته است. همچنین در این زمینه مقالاتی نیز به رشته تحریر درآمده است که میتوان به مقاله"تضمین نحوی و اقسام آن در قرآن کریم اثر سید محمد هادی زبرجد و بتول علوی اشاره نمود که در دوفصلنامه "پژوهشهای قرآنی در ادبیات"، وابسته به دانشگاه لرستان به چاپ رسیده است.
علاوه بر آن، مقالهای تحت عنوان " روش شناسی ترجمه تضمین نحوی در برخی ترجمههای معاصر قرآن کریم" نوشته علی حاجی خان توحید پاشایی اشاره نمود که در مجله علمی-پژوهشی انجمن زبان و ادبیات عربی به زیور چاپ مزین شده است. بدیهی است تا کنون پژوهشی با عنوان کاربرد شناسی تضمین نحوی در سوره مبارکه إسراء انجام نشده است.
.3 تضمین؛ تعاریف و اقسام آن در علوم مختلف
واژه تضمین، در زبان و ادبیات، کاربرد ویژه و نام آشنایی دارد؛ به گونهای که در علم نحو و بدیع و عروض، از جایگاه برجستهای برخوردار است. برای آشنایی با این واژه، ابتدا به معنای لغوی آن پرداخته و در ادامه به کاربرد اصطلاحی این واژه در علوم مختلف مزبور اشاره خواهیم نمود. تضمین از ریشه »ضمن « است که در لغت به معنای کفالت و متعهد شدن است؛ اما واژه تضمین مصدر فعل ضمّن«» از باب تفعیل است که به معنای چیزی را در جای دیگری قرار دادن است مانند اینکه متاعی را درون ظرفی یا مرده را در قبر جای دهند. - جوهری،:1404 ذیل واژه ضمن - .
معنای اصطلاحی این واژه در علم بدیع عبارت است از: آوردن یک مصراع یا یک بیت از شعر دیگران در ضمن شعر خود با ذکر نام آن شاعر یا شهرتی که بینیاز از ذکر نام باشد. - هاشمی، . - 340 :1999 این اصطلاح در علم عروض نیز بهکار میرود که عبارت است از اینکه معنای بیت با رسیدن به قافیه تمام نشود و به بیت بعدی متصل باشد؛ مانند اینکه یک مبتدا یا یک عامل در بیت نخست ذکر شود و خبر آن مبتدا و یا معمول در بیت بعدی عنوان شود. - مسبوق، . - 171 :1390 این پدیده را در ابیات موقوف المعانی شاهد هستیم.
این اصطلاح در علم نحو، مورد توجه بسیاری از اندیشمندان و محققان قرار گرفته است و دلیل این مساله نیز این است که جز برخی افراد، تعداد زیادی نمیتوانند بهراحتی به کاربرد تضمین نحوی در کلام پی ببرند. در اینباره ابتدا به برخی تعاریف این اصطلاح پرداخته و سپس به اهمیت شناخت این دانش میپردازیم. ابنهشام در تعریف این اصطلاح میگوید: گاهی معنای لفظی را در لفظ دیگر اشراب نموده - میآمیزند - و حکم آنرا به آن میدهند که این امر، تضمین نامیده میشود. تعبیر ظریف و دقیق »اشراب« بر این امر دلالت دارد که معنای یک کلمه در معنای دیگر نوشانیده میشود.
فایده تضمین این است که یک کلمه، معنای دو کلمه را ادا میکند. - ابن هشام، 1378ش، ج - 897 :2 بنابراین تضمین به این معنا نیست که ما دست از معنای اصلی فعل بشوییم و تنها به معنای دوم بسنده کنیم؛ بلکه باید معنایی را لحاظ کنیم که جامع هر دو فعل باشد. - شفیق آملی، - 73 :1374 سیوطی در الاشباه و النظائر، تضمن را اینگونه تعریف میکند: »لفظی به جای لفظ دیگر قرار بگیرد چون دربرگیرنده معنای لفظ دوم است« - سیوطی، 1406، ج - 241 :1 و در تعریفی دیگر از این اصطلاح چنین آمده است: معنای لفظی در لفظ دیگر گنجانده شود؛ به-طوری که علاوه بر داشتن معنای دو لفظ، حکم لفظ دوم را به خود اختصاص دهد.
