بخشی از مقاله
چکیده
هنرهای شیعی جلوه ای از هنرهای اسلامی و نشانگر تأثیر عمیق تفکرات مذهبی در هنر های مرتبط با آن می باشد،هنرمند شیعی با پایبندی به اصول و عقاید مذهب تشیع خود را ملزم به رعایت و توجه به آن می دانسته است،دل هنرمند ابتدا باید از تشیع تاثیر پیدا کند تا این موضوع در اثرش به منصهء ظهور برسد و تا دل هنرمند از چیزی متاثر نشود، کار او اصلا هنری نیست. اگر کسی کاری را کپی می کند، با احساس و مغزش کاری ندارد، فقط به تصویری نگاه می کند و دستش حرکت می کند، این هنر باطل است و این کار هنری نیست.
کار هنری آن است که از دل بر آید و به بیرون تجلی کند و وقتی که آبشخور این دل تشیع است، هنر شیعی رقم می خورد. روح و ماهیت تشیع در هر دو روح کالبدی - ایوان، حیاط مرکزی، حوض، ارتباطات فضایی و ... - و حسی-معنوی - نور، رنگ، تزیینات، ارقام مقدس و ... - بناهای شیعی اثر گذار بوده است. ، به عبارت دیگر صورت استدلالی حاکم بر ابنیه قبلی به صورت لطیف و عرفانی دوره صفوی بدل شد، به گونه ای که جز و کلش با هم ارتباط دارند و یک نوع وحدتی در مجموعه وجود دارد، یک نوع عدالتی حاکم است، زیرا که اینها زاییده ذهن هنرمندان شیعه بودند.
دوره ای که می توان گفت هنر های شیعه در معماری تجلی پیدا کردند، دوره صفویه می باشد،در این دوره با حاکمیت رسمی مذهب شیعه در ایران، حضور کاملا روشن عناصر شیعی را در معماری مساجد و ابنیه تاریخی شاهدیم.در حقیقت، عصر زرین معماری ایران با سومین شاه صفوی، شاه عباس اول - 1038؛995 ق - آغاز می شود.
در این مقاله عناصرنمادین هنر شیعی در تزیینات معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی مورد بررسی قرار گرفته است و ارتباط معنوی این عناصر با مذهب شیعه و تاثیر تشیع بر معماری و تزیینات این بنا شده است.
مقدمه
روح شیعی بیش از هر هنری با هنر معماری پیوند خورده است، محدودیت های سیاسی- اجتماعی در دوران مختلف سبب ظهور اشکال نمادین در هنر شیعی شده است و این اشکال در تزیینات بناهای شیعیان بیشتر از هر جای دیگری به چشم می خورد. در دوران صفوی شاهد اوج شکوفایی مذهب شیعه و معماری در ایران هستیم، با حاکمیت مذهب تشیع، هنرمند شیعی میتواند با روح و عقاید خود بنای معماری خلق کند و این چنین است که عصر زرین ایران رقم می خورد.
پادشاهان صفوی توجه خاصی به کانون های مذهبی به خصوص مزار امامان و عالمان داشتند، در این میان اردبیل جایگاه ویژه ای داشت و از رونق فراوانی برخوردار بود، بقعه شیخ صفی که مزار جد شاهان صفوی بود، یکی از بناهای مقدس صفویان محسوب می شد. پادشاهان دوران مختلف صفوی به این بنا توجه ویژه ای داشتند و هریک بنای جدیدی را به آن افزودند و آن را گسترش دادند.
روش تحقیق توصیف- تحلیلی است و از طریق مطالعه کتابخانه ای انجام شده است و در همین راستا ابتدا مفاهیم تاثیر گذار مذهب تشیع و سپس معرفی مختصری از بقعه شیخ صفی شده و به نماد شناسی هنر شیعی و معرفی نقوش مورد مطالعه پرداخته شده است. برای توصیف بهتر عکس ها و طرح هایی از نقوش مورد مطالعه تهیه شده است. ملاک انتخاب عکس ها نقوشی بودند که به لحاظ نمادین حائز اهمیت هستند.
مفاهیم تاثیر گزار مذهب تشیع بر شکل گیری عناصر هنری شیعی:
عناصر شیعی که بر هنر ایرانی - اسلامی اثر گذاشته یا از طریق آن راهی برای بیان خود یافته اند، ترکیبی از اعتقادات، اسطوره ها و حوادث تاریخی شیعه اند . مثلا باور بر حق بودن ائمه برای هدایت امت پس از پیامبر، باور به غیبت دوازدهمین امام، باور به کشتی نجات بود ائمه، باور به شفاعت ائمه برای شیعیان و ده ها باور دیگر از جمله باورهایی اند که از سرچشمه هایی نظیر قرآن، احادیث، سیره پیامبر و ائمه اطها و از طریق مبلغان، واعظان و فقها به توده مردم منتقل شده اند.
اما بخشی از باورهای شیعیان را اسطوره ها و افسانه هایی نامیده ایم که توسط توده مردم پرورانده شده و رفته رفته چونان بخشی از باورها و اعتقادات مردم شیعی ایران درامده است. این اسطوره ها و افسانه ها حتی ممکن است ریشه ای هم در واقعیت تاریخی داشته باشند یا حتی مبتنی بر باورهای اصیل شیعی بوده باشند. اما با دیگر اعتقادات توده مردم در آمیخته و به صورت قرهنگ عامه شیعی در آمده است.نویسندگان متعددی نظیر شهید مطهری به بسیاری از این باوره و اسطوره ها که در اطراف واقعه عاشورا ساخته و پرداخته اند، اشاره کرده اند.
غلو در منزلت ائمه، که گاه حتی آنان را در جایگاهی برتر از پیامبر قرار می دهد، نسبت دادن نیروهای فوق بشری به آنان و فهم نادرست از مفاهیمی نظیر شفاعت از جمله باورهایی است که با فرهنگ مردم درآمیخته است. در اینجا قصد بررسی و ارزیابی این باورها را نداریم، بلکه می خواهیم آنها را به منزله بخشی از باورها و اعتقاداتی که در هنر شیعی راه یافته است، اشاره کنیم. نمونه های فراوانی از این باورها را در نگارگری بقاع امامزادگان در سراسر ایران می بینیم. در یکی از این نقاشی ها، حضرت علی - ع - با اژدهایی با نام " حی" می جنگد و او را با شمشیر خود می درد. به باور توده مردم ، به همین علت وی را حیدر " درنده حی" نامیده اند.
در نقاشی قهوه خانه ای و تعزیه نیز چنین باورهایی کاملا راه یافته است. سرانجام، باید به وقایع و حوادث تاریخ شیعه اشاره کرد که در هنر شیعی منعکس شده اند. مباهله با مسیحیان نجران - اهل کسا/آل عبا - ، غدیر خم، وقایع عاشورا و کربلا از جمله حوادثی اند که به وفور در آثار شیعی دیده می شوند. این سه دسته عناصری اند که می توان آنها را در آثار هنری شیعه یافت.
بروکهارت معتقد است حضور همیشگی و جاویدان امام دوازدهم متضمن اندیشه و نظم خاصی است در امور معنوی که بر حسب آن در هر لحظه از زمان بر جهان قطبی فرمان می راند که بمانند دل است نسبت به تن و تاثیر عالم غیب بر زمین و زمان به واسطه اوست. پس این قطب حقیقت افلاکی - آسمانی - و معنوی دارد و مظهری از حضور الوهیت در مرکز عالم یا هر روح در مراتب مختلف است. این حضور همواره در اولیا االله جلوه گر می شود که مقام معنوی آنان با این مرکزیت الهی و افلاکی برابر است.
در این مختصر می توان دریافت که اندیشه شیعی حقیقی بس دقیق و ظریف است که مجموعه نظم آن پسند خاطر همگان است و در آن دید اساطیری و سلسله مراتب معنوی امامت نهفته است.خاطره زمانی که امامان هنوز قابل رویت بودند و پایان اندوه بار بعضی از آنان و ظهور بازپسین آنان و آرزوی رسیدن به مرزی رازگونه در میان آسمان و زمین که در آن او همچنان جایگزین است و ساکن، بر عالم تقدس شیعی مفهومی خاص می بخشد که شاید بتوان آن را با جاذبه خارق العاده ای برای حصول به بهشت و حالت معصومیت و روحانیت خاصی که در دو انتهای آغاز و انجام زمان موجود است توصیف کرد.
