بخشی از مقاله
چکیده
آب از جمله عناصر طبیعی است که در شکل دهی و آفرینش بناهای معماری سهم ویژه ای داشته است .آب در آغاز تنها ماده ای برای رفع تشنگی و مایه حیات تلقی می شد، ولی به مرور زمان نقش دیگری نیز به عهده گرفت .آب در تمام فرهنگ ها عامل پاکی و پاکیزگی شناخته شده و در ایران، با توجه به خشکی سرزمین و آموزه های دینی تقدس ویژه ای یافته است .
آب و چگونگی حفظ و حرمت آن باعث شد تا معمار ایرانی با ایجاد بناهای ارزشمند احترام و ستایش خود را به این ماده طبیعی ابراز نماید. از آن جایی که در سرزمین ایران ، به لحاظ شرایط ویژه جغرافیایی و نوع نگرش و جهان بینی حاکم بر ذهن و اندیشه مردمانش ، آب پیشینه ای غنی دارد ؛ آشنایی با مبانی فکری و اعتقادی و معنوی نماد پردازی آن ، زمینه شناخت ما را از هنرهای که حاوی این نماد هستند همچون معماری را فراهم می سازد. در این مقاله سعی بر آن شده است که با نگاهی کوتاه به نقش آب در اعتقادات و فرهنگ مردم ایران باستان و نیز بعد از اسلام ؛ جایگاه آن را در هنر معماری که بیشترین نماد پردازی در مورد این عنصر در آنها شده است را بررسی و بیان نماید
مقدمه
» و از آب همه چیز زنده است« - سوره انبیا آیه . - 30 ارزش های وجودی آب تنها از نوع زیباییشناختی نبوده بلکه به عمیق ترین و درونی ترین بخش طبیعت ما باز میگردد. نقش آب در شکل گیری نخستین زیستگاه های انسانی پاسخی است به یک نیاز زیستی. اما وقتی فراتر از یک نیاز، خانه سازی و بنای مجموعه های مسکونی بار فرهنگی می گیرد، معماری پدید می آید و آب در زندگی انسان جایگاه هنری پیدا می کند و از خلاقیت هنرمندان و معماران مایه می گیرد. درک مفهوم آب در معماری همان درک معماری آب است.
درک قوانین فیزیکی رفتار آب، احساسات ما در مقابل کنش و واکنش آب و مهمتر از همه نقش و ارتباط آن با زندگی انسان ها است. آب، به همراه خاک، آتش و هوا، عناصر چهارگانه تشکیل دهنده جهان هستی به شمار رفته است. در ایران باستان، معماری به سوی آب حرکت می کند و در کنار آن آرام می گیرد. ولی در دوره اسلامی آب در معماری حالت کاربردی پیدا می کند و معماران آگاهانه سعی می کنند تا به طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم بکشانند و با شناخت قوانین فیزیکی و رفتار آب و درک نقش و ارتباط آن با انسان، آب را به درون معماری بکشانند.
در ایران از آب به صورت های مختلف استفاده و نگهداری می شده است. آب انبار ها در سراسر شهر ها و راههای ایران وجود داشته است که بعضی از آنها بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه هستند.
باغ ها محل هایی هستند که علاوه بر درختان و گلها، آب نما ها و نهر ها را در خود جای داده است. کاریز یا قنات یکی از روش های بسیار قدیمی تهیه آب است که با کندن چاه های زیاد از دامنه کوهستان تا دشت و متصل کردن آنها به یکدیگر، آب مورد نیاز حاصل شده و بصورت دائمی جریان پیدا می کند. آب نما به جویهایی گفته می شده که به منظره دادن به آب و جبران خشکی مناطق استفاده می گرفت.
بطور کلی آب نماد و مظهر پاکیزگی است. لذا نقش آن در معماری ایران پررنگ می باشد. این مقاله می کوشد به شناخت ویژگی های آب و نقش آن در زندگی ایرانیان باستان، پرداخته و با اشاره به کاربرد آن در فضاهای معماری ایرانی تا به امروز، از آن به عنوان یکی از شاخصه های معماری یاد نماید.
معنای نمادین آب در معماری ایران
آب عنصری است که در فرهنگ و هنر ، اسطوره ها و ساخت بنیادی جهان حضور دارد .این عنصر نه تنها در ایران ، بلکه در بسیاری از فرهنگ های دیگر دارای اهمیت و اعتبار می باشد.
در ایران باستان آب پیامآور روشنایی و پاکی به شمار میرفت و از ارزش زیادی برخوردار بود. شاید به علت اینکه ایران کشوری کمآب بوده، این مایع حیاتی بین ایشان قدر و منزلتی والا داشته است. آب در نزد ایرانیان نه تنها برای رفع نیازها مورد استفاده قرار میگرفته، بلکه از لحاظ معنوی و روحی نیز تاثیر بسیاری داشته است. آب با قابلیتهای مختلف خود مانند حیات، تازگی، درخشندگی، پاکیزگی، رونق و رواج روشنایی، سکون و آرامش و تحرک، احساسهای متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همین دلیل همواره در مکانهایی که ساخته دست بشر هستند، به صورتهای مختلف برای خود جا باز کرده است.
این مساله در رابطه با مکانهایی مانند پارک یا باغ بیشتر چشمگیر است .زیرا عنصر آب به عنوان یکی از زیباترین زمینههای دید و یکی از موارد تکمیلی فضای سبز مورد استفاده قرار میگیرد. البته در این مکانها وجود آب برای پاکیزگی محل و آبیاری درختان و گلها یا استفاده برای سرویسهای بهداشتی، ضروری و پراهمیت است.
در سدههای گذشته ایرانیان باغها را بیشتر در زمینهای شیبدار احداث میکردند و با ایجاد پلکان در مسیر آب، جریان ملایم آب، تند و پر سر و صدا میشد.اصلیترین عاملی که همواره به باغهای ایرانی حیات میبخشید، آب جاری بود که در چهارباغها، جویبارها و جویهای کمشیب و مارپیچی به حرکت در میآمد و هوای باغ را مطبوع و دلپذیر میساخت. در باغهای تزیینی که به حوضها میپیوست، جدول ها معمولا با سنگ و آجر ساخته میشد. در کف آبنماها و بیشتر جاهایی که آب در جریان بود، اغلب تخته سنگی با تراش سفیدرنگ یا با طرحهای مختلف کار میگذاشتند که به موج آب، جلوه زیبایی دهد.باغهای قدیمی ایران اغلب در مناطق گرم و خشک و کمآب ساخته شدهاند و دلیل احداث آنها در چنین مناطقی، وجود چشمههای طبیعی و یا کاریز است.
وسعت هر باغ بستگی به حجم و مقدار آب موجود برای آبیاری آن دارد. باغهای شهرهای خشک و کویری به علت گرمی هوا در تابستان، همواره اهمیت خاصی داشتهاند که از آن جمله باغهای کاشان را میتوان نام برد . باغ فین کاشان که از باغهای معروف دوره صفویه، زندیه، قاجاریه و همچنین زمان ما است به علت وفور آب چشمه سلیمانی و حوض و استخر و فوارههای فراوان و درختان کهنسال و عمارتهای تاریخی، همواره جزو معرف ترین و پرجاذبه ترین باغهای کشور ما بوده است.
در باغهای ایرانی، برای ایجاد محیطی آرام، خنک و پرسایه، چارهای جز احداث جویهای آب در طول تمام باغ نبوده است و معمولا این جویها در تقاطعها به حوضچه تبدیل میشدند. آب از جویها که اغلب از حوضخانه عمارت باغ آغاز و در فاصلههای منظم با استفاده از شیب طبیعی زمین با تکرار آبشارها به داخل حوضچهها روان میشد. آبنما که از ضروریترین عناصر ایجاد باغ محسوب میشد، بیشتر در مقابل عمارت باغ احداث میشد و بعد اصلی آن در جهت طول ساختمان و به شکلهای مستطیل، مربع، چند ضلعی و دایره بود. گاهی در داخل عمارتهای باغهای قدیمی نیز آبنما ساخته میشد که در اصطلاح به آن محل، حوضخانه میگفتند. ساکنان باغ در روزهای گرم تابستان، به ویژه هنگام نیمروز، در کنار آبنما به آسایش میپرداختند
آب در معماری ایران:
الف - آب در معماری پیش از اسلام:
جدا از نقش حیات بخش آب در زندگی ،آب به عنوان عنصری مقدس همواره نقشی مهم در معماری داشته است . نمود آب در معماری ایران را می توان در دو دوره پیش از اسلام و بعد از اسلام بررسی کرد در دوران قبل از اسلام ، نقش آب بیشتر نقشی تجریدی بود، نیایشگاهها - معابد آناهیتاو آتشکده ها - در کنار آب و در نهابت احترام به وجود آب شکل می گرفتند. آب و آتش به طور مسالمت آمیز در کنار هم قرار گرفته و وصلت خود را جشن می گرفتند ، مانند آتشکده آذر گشسب و آتشکده کاویان - فیروزآباد - .آب و آتش استعاره هایی متناقض هستند که به همراه خاک و باد عناصر تشکیل دهنده هستی به شمار می روند.آب وآتش لازم و ملزوم برای ادامه حیات می یاشند ، هر دو در عین هستی بخشی می توانند ویرانگر نیز باشند .علاوه بر نقشی که آب در آتشکده ها داشته است مهندسان ایلامی به پیشرفتهایی در انتقال آب به نقاط خشک و نیز تصفیه آب دست یافته بودند.
ب - آب در معماری دوران اسلامی:
در دوران اسلامی نقش آب در معماری حالت کاربردی پیدا می کند. معماران این دوره کاملا آگاهانه سعی کردند تا بر طبیعت تسلط یافته و آن را به نظم در آورند . پیش از اسلام معماری به سوی آب می شتافت و در کنار آن آرام می گرفت
