بخشی از مقاله
چکیده
هدف این پژوهش بررسی عوامل خانوادگی مؤثر بر استرس تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهرستان رشت در سال تحصیلی93- 94 است. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی از نوع همبستگی و نمونه ی آماری ،364 دانش آموز دختر مقطع متوسطه است که بر اساس جدول تعیین نمونه ی مورگان، به روش تصادفی انتخاب شدند و به پرسش نامه های استرس تحصیلی - - ASQ و دلبستگی به والدین پاسخ دادند. نتایج حاصل از این بررسی نشان می دهد که بین عوامل خانوادگی و استرس تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع متوسطه به طور معنی داری، رابطه ی مثبت وجود دارد. به عبارت دیگر با افزایش یک متغیر، متغیر دوم نیز افزایش می یابد.
مقدمه
استرس2 های زندگی نقش مهم و تعیین کننده ای در سلامت روانی و جسمانی دارند و به ویژه با آسیب های روانی و اجتماعی متعددی همراه اند که می تواند در عملکرد افراد در سطوح مختلف تأثیرگذار باشد. این گونه استرس ها و فشارهای روانی در دوره های مختلف زندگی حائز اهمیت است، با این وجود می توانیم مقدار بسیار بالایی از آن را در دوران نوجوانی3 شاهد باشیم. منظور از استرس یا فشار روانی، محرک های محیطی ناخوشایند و زیان آوری است که ممکن است جنبه ی فیزیولوژیک و روانی داشته باشد
یکی از انواع استرس هایی که نوجوانان در دوره ی نوجوانی تجربه می کنند، استرس تحصیلی4 است . برخی از مطالعات استرس تحصیلی را با تنیدگی تحصیلی مترادف دانسته اند و آن را این چنین تعریف نموده اند: » احساس فزاینده به دانش و به طور هم زمان ادراک فرد مبنی بر نداشتن زمان کافی برای دست یابی به آن دانش«
کلینک، بیارس وینستون و بیکن - 2008 - 5 نیز استرس تحصیلی را ارزیابی فرد راجع به ناهماهنگی بین درک از مطالبات موقعیت های تحصیلی و منابع درون فردی تعریف نموده اند. استرس تحصیلی می تواند تأثیر قابل مشاهده ای را بر سلامت روانی و جسمانی دانش آموزان بگذارد و توانایی شان برای انجام تکالیف درسی به شکل صحیح را خدشه دار کند - آکان و کیارروچی 6،. - 2003 علت این امر را می توان در نتایجی که افزایش استرس منجر به آن می شود جستجو کرد؛ همچون اختلالات روان شناختی، هیجانی و جسمانی منفی اعم از ضعف نظام ایمنی بدن، کم خوابی و اختلالات خواب و انواع بیماری های روانی و جسمانی - سولبرگ و توریس1،. - 2001 در مطالعه ی دیگری استراترز ، پری و مدنس - 2000 - 2 به این نکته اشاره نمودند که سطوح استرس تحصیلی بالا همواره با نمرات درسی پایین همراه است.
در ارتباط با این مبحث، مدل فرآیند استرس بر سطوح چندگانه ی حمایت اجتماعی و استرس در سطح فرد، خانواده و جامعه تأکید می کند و به پیش بینی سلامت روانی می پردازد. به عبارت دیگر این مدل به این موضوع اشاره دارد که عوامل استرس زای اولیه و ثانویه و نیز سلامت روانی تحت تأثیر حمایت اجتماعی قرار دارند - کترندال و پارچمن3،. - 2002 سو و اوکازاکی - 1990 - 4، لی و لارسن - 2000 - 5، انگ و هان - 2006 - 6 نیز در تببین تفاوت موجود در میزان استرس تحصیلی تجربه شده توسط دانش آموزان آسیایی و غیر آسیایی بر نقش مؤثر انتظارات و معیارهای والدین تأکید نمودند.
بنابراین یکی از عواملی که می تواند در ایجاد، افزایش و یا کاهش استرس تحصیلی در دانش آموزان نقش مهم و تأثیر گذاری را ایفا کنید، خانواده و به ویژه والدین است. با توجه به اینکه خانواده به عنوان یکی از سیستم های اجتماعی7 محسوب می شود و شامل گروهی از افراد است که از طریق ازدواج، تولید مثل و پرورش فرزندان با هم زندگی می کنند؛ بدون شک این سیستم اجتماعی نقش حیاتی در رشد و پرورش اعضای خانواده به ویژه فرزندان ایفا می کند و همواره بسترساز رشد جسمانی، روانی و اجتماعی آنان می باشد. شایان ذکر است که این سیستم ، موجبات تعادل فیزیکی، روانی و اجتماعی اعضای خود را نیز فراهم می کند
در واقع بسیاری از آموزش های مربوط به رفتارهای فردی و اجتماعی، آشنایی با قوانین، اجتماعی شدن9 و درونی کردن نقش ها و ارزش های فرهنگی، درون خانواده روی می دهد - وتر و گیل10،. - 1987 با توجه به اینکه در فرهنگ های مختلف این نظام اجتماعی را به صور متفاوت تعریف می کنند - یاناجیزاکو11، - 1979 و نقش تأثیر گذاری که عوامل گوناگون فرهنگی بر خانواده دارد - کازلو، کلانو و دریلین12، - 1995، ارائه ی تعریفی کامل از خانواده ای با عملکرد به اصطلاح »ناسالم« کمی دشوار است
بنابراین با توجه به نقش مهم و حیاتی خانواده در سلامت روانی و عملکرد اعضا در حوزه های مختلف تحصیلی، اجتماعی، شغلی،ازدواج و... می بایست به عوامل گوناگون خانوادگی که در ایجاد و یا تقویت انواع استرس به ویژه استرس تحصیلی دخیل هستند توجه شایانی نمود. زیرا شناخت عوامل خانوادگی مؤثر بر استرس تحصیلی می تواند افراد صاحب صلاحیت در حوزه های روان درمانی و مشاوره را در پیشگیری و درمان این نوع از استرس یاری رساند. از جمله ی این عوامل می توان به - 1 اختلافات و نزاع های خانوادگی14، - 2فقدان کنترل یا کنترل کم یا بیش از حد فرزندان توسط والدین، - 3 بروز مسئولیت های جدید فرزندان در خانواده، - 4خرده قوانین غیر منطقی و بسیار دشوار در خانه، - 5اختلاف نظر فرزندان با والدین، - 6اختلاف نظر با خواهران و برادران در خانه، - 7اختلاف نظر والدین با یکدیگر، - 8طلاق والدین15، - 9مرگ والدین یا یکی از اعضای خانواده، - 9فقدان آزادی16 در خانه و خانواده، - 10آزادی بیش از حد در خانواده و... اشاره نمود
علاوه بر عوامل نام برده می توان به تغییراتی که در محیط خانواده رخ می دهد نیز اشاره نمود . زیرا تغییر در یکی از اعضای خانواده می تواند سایر اعضا و کل نظام خانواده را تحت تأثیر قرار دهد. این تغییرات که می تواند سهم مهمی را در ایجاد تنش در خانواده به خود اختصاص دهد شامل
- 1تغییر یا انتقال برخی از اعضای خانواده و نقش های آنان، - 2مسائل مرتبط با ازدواج و فرزندآوری، - 3از دست دادن عضوی از خانواده، دوستان یا از دست دادن مال، - 5مسائل مرتبط با استفاده از مواد مخدر و 6 - درگیری با مراجع قانونی می باشد
چنین عواملی در خانواده نشانگر این است که والدین می بایست به عنوان دو رکن اساسی در خانواده با ایجاد محیطی امن و با ثبات برای فرزندان خود، موجبات احساس عشق و امنیت2 را در آنان فراهم کنند و بدین وسیله از میزان اضطراب و استرس فرزندان شان بکاهند - واگن سلر، و مک داول، به نقل رضایی ، ملک پور، عریضی، . - 1387 نیو کامب3 در پژوهش خود نشان داد آن دسته از نوجوانانی که در زندگی خود استرس هایی دارند و از حمایت عاطفی والدین خویش برخوردار نیستند، آمادگی بیشتری برای رفتارهای خلافکارانه و اعتیاد خواهند داشت
آنچه که از این مبحث می توان دریافت این مسئله است که خانواده به عنوان نهادی اجتماعی همانند آینه ای عناصر اصلی جامعه را در خود دارد و انعکاسی است از آنچه که در اجتماع رخ می دهد. از این رو نقش والدین و به ویژه مادر در خانواده از مهم ترین عوامل مؤثر بر جامعه محسوب می شود. زیرا هیچ جامعه ای نمی تواند به سلامت برسد، مگر آنکه از خانواده های سالم برخوردار باشد
در جامعه ی ایران نیز نقش خانواده در پیش گیری از بسیاری بیماری ها و اختلالات روانی و جسمانی حائز اهمیت است. زیرا اعضای آن در خانواده های خویش از پیوندهای بسیار نزدیکی برخوردار هستند. حتی اگر تفاوت هایی نیز با هم داشته باشند، از طریق خانواده با یکدیگر مرتبط می شوند
به عبارت دیگر در جامعه ی ایرانی، خانواده آنچنان اهمیتی دارد که در اثر تشکیل آن رابطه ی زن ، مرد و فرزندان رابطه ای تلقی می شود که به دیگران اجازه ی هیچ گونه دخالتی در امور خانوادگی خویش نمی دهند - بولتون5،. - 1380 با توجه به پیچیده تر شدن جوامع، معمولاً خانواده ها با مسائل و مشکلات مختلفی مواجه هستند که جو و محیط خانواده را دچار تنش و استرس می نماید
این مسائل و مشکلات به تناسب سن و جنس اعضای خانواده ممکن است متفاوت باشد - واچینیچ7،. - 1999 بنابراین آن چه که در ارتباط با این مسائل حائز اهمیت است، چگونگی برخورد اعضای خانواده با شرایط تنش زا است. اگر اعضا به ویژه والدین سعی کنند که تنش و استرس به وجود آمده را در داخل خانواده حل نمایند، نتیجه ی بهتری نسبت به حل آن در خارج از خانه و خانواده به دنبال خواهد داشت. در غیر این صورت ممکن است نتایج منفی را برای خانواده به ویژه فرزندان نوجوان در بر داشته باشد و اعضا برای حل مسائل خویش به گروه های نامناسب و منحرف روی آورند
بسیاری از مطالعات در این زمینه نشان داده است ، فرزندانی که به دلیل ذکر شده بزهکار8 شدند ، تعامل شان با والدین خویش کمتر بوده است و تعارضات و اختلافات بیشتری با آنان داشته اند. چنین نوجوانانی با دوستانشان نسبت به والدین تعامل بهتری خواهند داشت - احمدی،. - 1384 براساس یافته های مطالعاتی ، روابط گرم والدین با فرزندان خویش منجر به ایجاد نگرش مثبت و پیوند دانش آموز به مدرسه می شود
در واقع دانش آموزانی که والدینشان در مسائل تحصیلی آن ها مشارکت می کنند، نگرش مثبت تری به مدرسه دارند، فعالیت ها و تکالیف مدرسه را بهتر انجام می دهند و در فعالیت های یادگیری، بیشتر درگیر می شوند
شارما - 2014 - 9 در مطالعه ی خود تحت عنوان تأثیر محیط خانواده و گروه همسالان در پیش بینی استرس تحصیلی در نوجوانان از طریق انتخاب نمونه ای 360 نفری از نوجوانان، به این نتیجه دست یافت که محیط خانواده و گروه همسالان نقش تأثیر گذاری را در به وجود آمدن استرس تحصیلی در نوجوانان ایفا می کنند.
