بخشی از مقاله
چکیده
هدف پژوهش حاضر، بررسی رابطه نیازهای اساسی روانشناختی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان با توجه به نقش واسطه ای جهت گیری های انگیزشی خودفرمانی و کنترل شده در قالب الگوی ساختاری بود. بدین منظور، 285 نفر از دانش آموزان دوره متوسطه شهرستان سلماس با استفاده از روش نمونه گیری خوشه ای انتخاب شده و به پرسشنامه های انگیزش تحصیلی و نیازهای اساسی روانشناختی پاسخ دادند. برای تحلیل داده از روش تحلیل مسیر استفاده شد.
نتایج تحلیل نشان داد که جهت گیری انگیزش خودفرمانی اثر مثبت و جهت گیری انگیزشی کنترل شده اثر منفی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارد. نیاز به ارتباط، شایستگی و خودمختاری اثر مثبت بر جهت گیری انگیزشی خودمختار داشتند. همچنین نیاز به ارتباط نیز اثر مثبتی بر جهت گیری انگیزشی کنترل شده داشت. اما اثر نیاز به شایستگی و خودفرمانی بر این متغیر معنی دار نبود. به طور کلی مدل آزمون از برازش مناسبی برخوردار بوده و 16 درصد از تغییرات پیشرفت تحصیلی را تبیین نمود.
مقدمه
پیشرفت تحصیلی دانش آموزان، یکی از شاخص های مهم در ارزیابی موفقیت نظام آموزشی است و تمام تلاش های این نظام، در جهت تحقق این امر یعنی افزایش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان است. با توجه به این امر، سنجش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و عوامل موثر بر آن به عنوان یکی از متغیر های مهم در آموزش و پرورش، همواره مورد توجه محققان تعلیم و تربیت بوده است
این متغیر تحت تأثیر ابعاد متعدد زیستی، روانی و اجتماعی قرار دارد و عوامل متنوع و زیادی همچون هدف، آمادگی، انگیزش و یادگیری، بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تاثیر می گذارد
رویکرد محرک-پاسخ - شرطی سازی پاسخگر و کنشکر - تا سالها به عنوان مهمترین پیش بینی کننده موفقیت تحصیلی دانش آموزان در نظر گرفته می شد که البته هنوز نیز اثر نیرومندی بر فعالیت های آنان دارد
بر اساس این رویکرد، معلمان، برای اطمینان از وقوع یادگیری در دانش آموزان خود از نظارت و کنترل های بیرونی، و ارزیابی هایی که با تشویق یا تنبیه همراه است، استفاده می کنند. بنابراین، تحت این شرایط کنترل کننده، احساس لذت، شوق و علاقه دانش آموزان که بر اثر ماهیت یادگیری بوجود می آید، جایگزین اضطراب، کسالت، خستگی و بیگانگی از یادگیری می شود. این امر نیز دور باطلی را بوجود می آورد که دانش آموزان اصولا علاقه ای به درس و یادگیری ندارند و معلمان نیز باید از طریق کنترل بیرونی دانش آموزان در آنها یادگیری ایجاد کنند
رویکردهای جدید در روانشناسی انگیزش که به رویکردهای ارگانیزمی معروفند - در مقابل رویکردهای مکانیکی مانند نظریه های شرطی سازی - بر این باورند که، ویژگی های فطری در وجود انسان، او را برای درگیری فعال با محیط اجتماعی و فیزیکی و همچنین کسب ارزش ها و آداب و رسوم فرهنگی جامعه خود آماده می کنند. بر این اساس، انسانها موجوداتی فطرتا فعال و علاقه مند به یادگیری و درونی سازی دانش، آداب، رسوم و ارزش های محیط اجتماعی خود هستند. این گرایش های ذاتی به کنجکاوی و کسب دانش، می تواند منبعی مهم برای متخصصان آموزشی باشد تا از طریق آن بتوانند یادگیری، رشد و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان را هدایت کنند
یکی از مهمترین این رویکردها که امروزه پژوهشگران زیادی را به خوب جلب کرده است، نظریه خودتعیین گری1 می باشد . این نظریه که یک نظریه کلان در مورد انگیزش، هیجان و رشد انسان است و به عواملی می پردازد که فرایندهای مربوط به خودشکوفایی2 در انسانها را هدایت یا بازداری می کنند - گانل3 و همکاران، . - 2014 عناصر اصلی نظریه خودتعیین گری انواع انگیزش بیرونی و درونی و مجموعه ای از نیازهای اساسی روانشناختی4 که زیربنای این نوع انگیزش ها هستند
انگیزش در نظریه خودتعیین گری، به دلیل فرد برای انجام یک فعالیت اشاره دارد که به صورت پیوستاری از بی انگیزشی 6 تا انگیزش درونی7 ادامه دارد - بدری و همکاران، . - 2014 مفهوم تمایز بخش انواع انگیزش، خودتعیین گری می باشد؛ به طوری که بی انگیزشی نشانگر نبود خودتعیین گری و انگیزش درونی نشان دهنده خودتعیین گری کامل فرد می باشد. انگیزش بیرونی که به وسیله چهار نوع تنظیم رفتار مشخص می شوند، نشان دهنده انجام رفتار به علت عواملی در بیرون از فرد است. این عوامل تنظیم کننده رفتار شامل تنظیم بیرونی8، - جایزه - ، درون فکنی شده9، - پرهیز از شرمندگی - ، خودپذیر10، - اهمیت فردی - و یا آمیخته - 11کاملا ارادی - می باشند
ریان و دسی - 2000 - تنظیم بیرونی و درون فکنی شده را جزء جهت گیری انگیزشی کنترل شده و تنظیم خودپذیر، آمیخته و انگیزش درونی را جزء جهت گیری انگیزشی خودفرمان قلمداد می کنند. در جهت گیری انگیزشی کنترل شده رفتار فرد توسط تقویت بیرونی هدایت و در جهت گیری انگیزشی خودفرمان رفتار فرد توسط راهنماهای درونی هدایت می شود
براساس نظریه خودتعیین گری هم جهت گیری انگیزشی کنترل شده و هم جهت گیری انگیزشی خودفرمان می توانند بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان تاثیر داشته باشند. وقتی موضوع درسی برای دانش آموزان دارای جذابیت نباشد یا آن موضوع برای آنان کاملا جدید باشد - فقدان تجربه تقویت - جهت گیری انگیزشی کنترل شده مانند تشویق و جایزه یا یادگیری به خاطر دوری از شرمندگی پیش معلم، می تواند منجر به یادگیری شود
همچنین زمانی که موضوع درسی برای دانش آموزان جذاب باشد و کنجکاوی آنان را تحریک کند، در آن صورت جهت گیری انگیزشی خودفرمان می تواند در آنان یادگیری ایجاد کند - ریو، . - 2009 در مورد جهت گیری انگیزشی خودفرمان پژوهش های انجام شده نشانگر اثر مثبت آن بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان هستند اما در مورد جهت گیری انگیزشی کنترل شده نتایج متناقض می باشند و نیازمند انجام پژوهش های بیشتر است. مثلا در پژوهش های راتل و همکاران - 2007 - 17 نشان داد که جهت گیری انگیزشی کنترل شده اثر مثبتی بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارد. در پژوهش فیلسکر و هیکی - 2014 - 18 انگیزش بیرونی و کنترل شده اثر منفی بر پیشرفت تحصیلی داشت. اما در تحقیقات تنهای رشوانلو و حجازی - 1388 - ، کروسکار و همکاران - 2013 - ، والنتین و همکاران - 2013 - 1 رابطه ای بین جهت گیری انگیزشی کنترل شده و پیشرفت تحصیلی پیدا نشد.
سازه های دیگر نظریه خودتعیین گری سه نیاز اساسی روانشناختی ، به نام های نیاز به ارتباط 2 ، شایستگی3 و خودفرمانی4 هستند
نیاز به ارتباط، شامل احساس اطمینان در داشتن رابطه با دیگران و احساس وابستگی به محیط اجتماعی خود است. شایستگی به موفقیت در تکالیف چالش برانگیز و به دست آوردن نتایج مطلوب اشاره دارد و خودفرمانی نیز زمانی اتفاق می افتد که دانش آموزان احساس کنند بر رفتارها و انتخاب فعالیت های خود کنترل و تسلط دارند
براساس نظریه خودتعیین گری، این سه نیاز می توانند از طریق درگیر شدن فرد در انواع وسیعی از رفتارها برآورده شوند که از فردی به فرد دیگر و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است. بدون توجه به نحوه برآورده شدن این نیازها، نکته مهم این است که برآورده شدن آنها برای رشد سالم و سلامت روانی افراد در همه فرهنگها ضروری است
در صورتی که نیازهای اساسی روانشناختی برآورده شوند احساس اعتماد به نفس و خود ارزشمندی در افراد شکل میگیرد، اما در صورت ممانعت و عدم برآورده شدن این نیازها، فرد درکی شکننده، منفی، بیگانه و انتقادآمیز از خود خواهد داشت
نظریه خودتعیین گری نیازهای اساسی روانشناختی را به عنوان مبنایی برای انگیزش و درگیری فعال با محیط در نظر می گیرد و بیان می کند که پذیرش انگیزش خودفرمان و یا درونی سازی انواع انگیزش بیرونی یا کنترل شده، بستگی به برآورده شدن سه نیاز اساسی روانشناختی یعنی ارتباط، شایستگی و خودفرمانی دارد - روکا و گانیه، . - 2008 پژوهش های انجام شده نیز نشانگر رابطه مثبت نیازهای اساسی روانشناختی با جهت گیری انگیزشی خودفرمان و کنترل شده هستند
البته این پژوهش ها در بین معلمان و در مورد پذیرش فناوری اطلاعات انجام گرفته است و لازم است این روابط در بین دانش آموزان و در زمینه پیشرفت تحصیلی نیز مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین با توجه به معدود بودن و در مواقعی متناقض بودن تحقیقات در مورد رابطه انواع مختلف جهت گیری های انگیزشی خودفرمان و کنترل شده با پیشرفت تحصیلی و نیازهای روانشناختی اساسی با جهت گیری انگیزشی خودمختار و کنترل شده هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه نیازهای اساسی روانشناختی با پیشرفت تحصیلی دانش آموزان با توجه به نقش واسطه ای انگیزش خودفرمان و کنترل شده است. در شکل یک الگوی نظری پژوهش نمایش داده شده است. لازم به ذکر است که این مدل براساس نظریه خودتعیین گری و از مدل سلسله مراتبی انگیزش بیرونی و درونی والراند - 1997 - 8 اقتباس شده است.
