مقاله عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست

بخشی از مقاله

چکیده

هدف تحقیق توصیفی- تحلیلی حاضر، شناسایی عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست است. ابزار تحقیق پرسشنامه ای است که روایی و پایایی آن با استفاده از نظرات متخصصان و آزمون آلفای کرونباخ - 0/80< α <0/92 - مورد بررسی و تأیید قرار گرفت. جامعه آماری تحقیق شامل تمامی زنان روستایی در شهرستان ساری است - N=94322 - که 301 نفر براساس جدول کرجسی و مورگان به عنوان نمونه آماری با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای تناسبی انتخاب شدند . - n=301 -

نتایج توصیفی تحقیق نشان دادند که میزان توانمندسازی بیشتر پاسخگویان در حفاظت از محیط زیست در سطح متوسط است. نتایج یافته های تحلیلی نیز نشان دادند که رابطه معنی داری بین ویژگی های فردی، اطلاعاتی، آموزشی و شخصیتی پاسخگویان با میزان توانمندسازی آنان در حفاظت از محیط زیست وجود دارد.

نتایج حاصل از آزمون مقایسه میانگین ها نشان داد که تفاوت معنیداری بین میزان توانمندسازی پاسخگویان مالک و غیرمالک زمین زراعی در حفاظت از محیط زیست وجود دارد. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون چندگانه نیز نشان دادند که ویژگی های شخصیتی، میزان مشارکت در برنامه های آموزشی- ترویجی، میزان مشارکت در برنامه های حفاظت از محیط زیست و میزان استفاده از منابع اطلاعاتی 54/30 درصد از تغییرات میزان توانمندی پاسخگویان در حفاظت از محیط زیست را تبیین می کنند.

مقدمه

امروزه محیط زیست با تهدیدات عمده ای مانند گسترش بیابان، تخریب جنگل ها و مراتع و غیره روبه رو است. اگرچه مجموعه ای از عوامل محیطی - نوسان های اقلیمی، زلزله، سیل و غیره - و انسانی - برنامه ریزی های کالبدی و سایر اقدامات - در به وجود آمدن شرایط فوق دخیل هستند، اما با گذر زمان تأثیر عوامل انسانی در تغییر شرایط محیطی رو به افزایش بوده و این عامل، چه به لحاظ ویژگی های کمی - افزایش جمعیت - و چه ویژگی های کیفی - نحوه روابط انسان با محیط زیست - با فرهنگ بهره برداری مضاعف با طبیعت برخورد می کند که در این میان، فضاهای روستایی از اهمیت و توجه مضاعفی برخوردار هستند، چرا که بخش عظیمی از منابع معیشتی آنان در ارتباط با بهره برداری از منابع محیطی متکی است

این وضعیت در ایران حالتی بحرانی به خود گرفته است بطوریکه بنابر گزارش های جهانی، نزول شاخص عملکردی محیط زیست در سال 2012 نسبت به سال های قبل منجر به تنزل ایران به رتبه 114 در میان کشورهای جهان شده است از این رو، فرهنگ سازی در جهت حفاظت از محیط زیست مبتنی بر توسعه پایدار ضروری است. با توجه به نقش مدیریت مشارکتی در حفظ محیط زیست و با توجه به نقش کارکردی زنان در جوامع انسانی، زنان نقش مهمی در آموزش و فرهنگ سازی برعهده دازند

مشارکت فعال زنان در جهت نهادینه کردن فرهنگ زیست محیطی و ضرورت ایجاد بسترهای لازم جهت نیل به توسعه پایدار امری است که جهانیان آن را پذیرفته و بر آن تأکید دارند. در واقع زنان فرهنگ سازان توسعه پایدار به شمار می آیند. حضور کارآمد و فعال زنان و نیز توانمند سازی آنها در چارچوب بهبود سطح زندگی، مشارکت در تصمیم گیری های کلان توسعه و دستیابی آنها به جایگاه برابر در پرتو رشد اقتصادی و اجتماعی و نیز آموزش مسائل زیست محیطی باعث می شود که فرآیند آموزش و در نتیجه حفاظت از محیط زیست تا درونی ترین لایه های اجتماع نفوذ کرده و بدون متحمل شدن هزینه های مازاد به طور غیرمستقیم بسیاری از افراد جامعه آموزش دیده و با توجه مسئولیت چند سویه زنان و نیز نقش آنها در تربیت نسل های آینده، فرهنگ زیست محیطی نهادینه شود

نظریه های گوناگونی در زمینه نقش زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست مطرح است. برخی معتقد هستند که زنان به دلیل زن بودن و فطری بودن علاقه و توجه شان به محیط زیست بهتر از مردان می توانند در حفاظت از محیط زیست نقش داشته باشند. گروه دیگری معتقد هستند که زنان نه به جهت زن بودنشان، بلکه به علت تجربه هایی که در زمینه استفاده از منابع طبیعی و مدیریت مربوط به آن دارند، بیش از مردان در حفظ محیط زیست نقش داشته و دارند 

در این راستا، آقاجانی میر - 1387 - نیز اظهار می دارد که تحقق چشم انداز توسعه در زمینه حفاظت از محیط زیست وابسته به برخورداری جامعه از زنان توانمند است. اسماعیلی - 1386 - توانمندسازی زنان را مترادف با قدرت بخشی به آنان می داند . وی در ادامه بیان می دارد که این رویداد پیامدهایی برای سایر نهادها نیز در پی خواهد داشت که به نوبه خود می تواند تأثیرات زیادی بر کل جامعه داشته باشد.

کرمی پورشمس آبادی - 1387 - از توانمندسازی زنان به توانمند سازی نهادی تعبیر می کند که آنان را قادر به کنترل بر دارایی های مادی، منابع فکری و ایدئولوژی می کند. پس، توانمندسازی به زعم وی، نه تنها با شناسایی نیروهای سیستماتیک آغاز می شود بلکه با تغییر روابط قدرت موجود هم در ارتباط است.

حاجی ابراهیمی - 1382 - نیز توانمندسازی زنان را معادل خودباوری، افزایش اعتماد به نفس، مهارت حل مسئله و مدیریت بر خویشتن می داند. نظریه های توانمندسازی خواستار قدرت دادن به زنان نه به معنای برتری یک فرد بر فرد دیگر، بلکه به معنای افزایش توان آنها برای اتکاء به خود و گسترش حق انتخاب در زندگی هستند

توانمندسازی زنان روستایی یکی از اهداف توسعه از دیدگاه انسانی و عدالت محورانه است، در واقع، به معنای افزایش شناخت، خودآگاهی، قابلیت اعتماد و گسترش آزادی انتخاب زنان توسط خودشان است - شادی طلب، . - 1384 توانمندسازی زنان روستایی هم از جهت مشارکت آنان در تصمیم گیری ها در زمینه های گوناگون و هم از جهت کسب بیشتر منافع و منابع برای خود و خانواده شان حائز اهمیت است

به طور کلی، حفاظت از محیط زیست جهت دستیابی به اهداف توسعه پایدار ضروری است و در این راستا، مشارکت زنان روستایی جهت نیل هر چه سریع تر و مناسب تر به این اهداف نیز ضروری خواهد بود. تحقیقات متعددی درباره نقش زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست و توانمندی آنان صورت گرفته است که از جمله آنان می توان به عزمی و مطیعی لنگرودی - 1390 - اشاره داشت. آنان در تحقیق خویش نشان می دهند که عمده مشکلات زیست محیطی روستاها شامل فرسایش خاک، نبود سیستم های دفن زباله و عدم وجود خطوط  فاضلاب به همراه کمبود آب می باشد.

همچنین آنها مدیریت محیط زیست، کنترل کاربری های اراضی، آموزش، مشارکت، استفاده از کشت های دوستدار طبیعت، الگوهای پایدار به همراه کشت محصولات ارگانیک را از اقدامات کشورهای مختلف جهان در روستاها در جهت توسعه محیط زیست روستایی می دانند.

میردامادی و همکاران - 1389 - نیز نشان می دهند که رابطه مثبت و معنی داری بین متغیر میزان مشارکت مردم در طرح های مربوط به توسعه پایدار با متغیرهای میزان آگاهی از اهداف طرح، افزایش مسئولیت پذیری، افزایش درآمد خانواده، افزایش تولید و دستیابی به اعتبارات جدید وجود دارد . وسکوئی اشکوری و لاهیجانیان - - 1389 نیز در تحقیق خویش نشان می دهند که رابطه مثبت و معنی داری بین علاقه مندی نسبت به محیط زیست، نوع آموزش زیست محیطی و نقش زنان در مدیریت محیط زیست وجود دارد. این نتایج در حالی است که در تحقیقی مشابه سطح آموزش افراد، میزان درآمدد، سطح تحصیلات، تعداد افراد خانوار و سن افراد بر مزان حفاظت آنان از محیط زیست تأثیر دارند

در تحقیق مشابه دیگری، نشان داده شده است که میزان مشارکت زنان روستایی در برنامه های آموزشی- ترویجی و کسب اطلاعات از منابع مختلف بر توانمندسازی آنان مؤثر می باشد - کریمی و همکاران، . - 1386 حاجی ابراهیمی - 1382 - نیز در تحقیق خویش نشان می دهد که زنان روستایی دارای ویژگی های شخصیتی خاص خود می باشند که استفاده از این قابلیت ها در بسترسازی توسعه پایدار نقش اساسی دارند. کتابی و همکاران - 1382 - در تحقیقی درباره عوامل مؤثر بر توانمندی زنان روستایی به متغیرهای سطح تحصیلات، برخورداری از حق مالکیت قانونی و حذف باورهای سنتی اشاره دارند.

شریعتی و زیادبخش - 2006 - نیز در تحقیق خویش نشان می دهند که رابطه مثبت و معنی داری بین متغیرهای میزان آگاهی از اهمیت و فوائد محیط زیست، مشارکت در کلاس های آموزشی - ترویجی، تأمین سوخت توسط دولت و استفاده افراد از تسهیلات حمایتی با میزان حفاظت آنان از محیط زیست وجود دارد. کارن - 2000 - 3 در تحقیق خویش درباره توانمند سازی زنان نشان می دهد که یک الگوی سه مرحله ای شامل آگاهی از علائق شخص، احساس خودکارآمدی و مسئولیت شخصی برای تغییر در توزیع اجتماعی قدرت و به تبع آن بهبود شرایط اجتماعی و رشد علائق مشخص نسبت به برابری هرچه بیشتر برای رشد خودآگاهی زنان وجود دارد.

مطالعات و پژوهش های انجام شده در کشور با داشتن اریب جغرافیایی عمدتاً درباره مسائل زنان شهری است و پژوهش درباره توانمندی زنان روستایی قابل توجه نیست. بدیهی است شناسایی عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست می تواند به عنوان راهنمایی به منظور برنامه ریزی و سیاست گذاری های توسعه پایدار روستایی مورد توجه مسئولان امر قرار گیرد.

اهداف کلی و اختصاصی

هدف کلی این تحقیق شناسایی عوامل مؤثر بر توانمندسازی زنان روستایی شهرستان ساری در حفاظت از محیط زیست است. اهداف اختصاصی ذیل برای دستیابی به این هدف کلی مدنظر می باشند:

1.    توصیف ویژگی های فردی و حرفه ای پاسخگویان؛

2.    ارزیابی میزان توانمندی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست؛

3.    بررسی ویژگی های اطلاعاتی، آموزشی، انگیزشی، شخصیتی، نگرشی و مشارکتی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست؛

4.    بررسی رابطه بین ویژگی های اطلاعاتی، آموزشی، انگیزشی، شخصیتی، نگرشی و مشارکتی زنان روستایی و میزان توانمندی آنان در حفاظت از محیط زیست؛ و

5.    ارائه مدل پیشبینیکننده میزان توانمندی زنان روستایی در حفاظت از محیط زیست.

روش تحقیق

تحقیق حاضر از لحاظ روش توصیفی- تحلیلی، از لحاظ هدف کاربردی و از لحاظ جمعآوری دادهها ماهیت کمی دارد. جامعه آماری این تحقیق شامل کلیه زنان روستایی شهرستان ساری در سال 1392 -93 بود - N=94322 -