بخشی از مقاله
چکیده
توسعه کشاورزی به عنوان زیربنای توسعه پایدار روستایی، نیازمند بکارگیری نظام های کشاورزی مناسب و کارآمد می باشد. سیر تغییر و تحول کشاورزی در دنیا نشان می دهد که کشاورزی پس از گذراندن دوره های کشاورزی سنتی و تولیدی درحال ورود به مرحله جدیدی به نام کشاورزی چندکارکردی است. تاکید بر توسعه پایدار کشور، توسعه پایدار روستاها و کشاورزی، بهبود وضع معاش و درآمد کشاورزان و روستاییان و حفاظت از محیط زیست مواردی است که در برنامه های توسعه کشور مورد تاکید قرار گرفته است.
هدف از این مطالعه که به روش مروری و اسناد پژوهی صورت گرفته است، بررسی مفهوم کشاورزی چند کارکردی و تبیین جایگاه آن در توسعه روستایی پایداراست، که براساس کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی کشاورزی، مدل کارکردی برای کشاورزی چندکارکردی ارائه شده و نقش کشاورزی چند کارکردی و جایگاه آن در توسعه پایدار روستایی و حفاظت محیط زیست تبیین شده است. در پایان پیشنهاداتی جهت سوق دادن کشاورزان و تمایل آنان به کاربرد کشاورزی چندکارکردی ارائه شده است.
مقدمه
مهمترین دلیل توجه به روستائیان و نواحی روستایی این است که این نواحی، مامن زندگی افرادی از جامعه است؛ همانگونه که باید به فکر کیفیت زندگی جوامع و افراد شهری بود، باید به زندگی قشر روستایی نیز توجه نموده و برای افزایش سطح رفاه و کیفیت زندگی آنها تلاش نمود.
روستاها با چالش هایی ازقبیل بهره وری پایین، زیرساختارهای ناکافی و نامناسب، بیکاری پنهان، کم بودن نفوذ به پایین مزیت های توسعه برای نواحی روستایی، وابستگی به شهرها و نقاط جمعیتی بزرگتر، درگیر بودن در فعالیت های کشاورزی سنتی و معیشتی، تغییر کم به سوی فعالیت های غیرزراعی و فقدان وجود سازمانی برای اجرای فعالیت ها و تلاش های توسعه روستایی روبرو هستند.
این مسائل و مشکلات، اهمیت توجه به فعالیت های توسعه روستایی را متذکر می شود. توسعه روستایی یعنی تکامل دانش و تعالی شخصیت اعضای جوامع روستایی، بلوغ فکری روستائیان در شناخت و حل مسائل مربوط به خود و اجتماع خود، رشد اطلاعات فنی روستائیان در انتخاب اصول و شیوه های برتر تولید، بهره برداری بهینه از منابع موجود و عوامل در دسترس مولدان جامعه روستایی، رشد خلاقیت ها در اعضای جوامع روستایی و حرکت برای بکارگیری استعدادها و کشف منابع بالقوه، تعمیم فعالیت های پرورشی و فرهنگی در جوامع روستایی، گسترش تشکل های تعاونی و نهادهای اجتماعی در جوامع روستایی و اداره آنها توسط خود روستائیان، گسترش اشتغال های مولد و رونق فعالیت های اقتصادی در واحد روستایی، بهره مندی جوامع روستایی از خدمات زیربنایی لازم برای تولید و اشتغال، بلوغ اندیشه ها و تلاش پیگیر و اقدام مصممانه روستائیان برای بهسازی جامعه خویش از طریق خودیاری و همکاری
یکی از راهکارهای توسعه روستایی پایدار حرکت به سمت ترویج کشاورزی چندکارکردی است.بعد از پیگیری سند 21 در دستور کار اجلاس سران زمین در ریو در سال - UNCED, 1992 - 1992، کشاورزی چندکارکردی - MFA - با توجه به مفهوم به دست آمده به طور فزاینده ای نقش مهمی در بحث های علمی و سیاسی در آینده کشاورزی و توسعه روستایی پیدا کرد . به طور کلی، کشاورزی چند کارکردی اشاره به این واقعیت دارد که فعالیت های کشاورزی می توانند فراتر از نقش خود در تولید غذا و فیبر دارای کاربرد های مختلفی از جمله مدیریت منابع طبیعی تجدید شونده، چشم انداز، حفاظت از تنوع زیستی و کمک به احیای اجتماعی و اقتصادی مناطق روستایی شود. با این حال، معنای نسبت داده شده به قابلیت های چند کارکردی در بحث های بین المللی مبهم است، در نهادهای مختلف تفسیر اصطلاح کشاورزی چند کارکردی کمی متفاوت است و در رابطه با برنامه های آن سیاست های مختلفی به تصویب رسید.
استفاده از مفهوم کشاورزی چند کارکردی در بحث های علمی احتمالا با وضوح بیشتری در کار سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه به کار رفته است . - OECD, 2001 ; OECD, 2003 - یکی دیگر از تعاریف رایج در استفاده از این مفهوم را می توان در سازمان خوار و بار کشاورزی جهانی - FAO - یافت که به طور خاص به وضعیت کشورهای در حال توسعه اشاره دارد، که با تمرکز بر ماهیت متنوع بودن فعالیت های کشاورزی، کمک های متعددی به استراتژی های معیشت خانوار و توسعه روستایی می کند.
فائو با استفاده از نقش کشاورزی چند کارکردی علاوه بر اثرات جانبی زیست محیطی به مشارکت کشاورزی در چالش های توسعه مانند امنیت غذایی، کاهش فقر، رفاه اجتماعی و میراث فرهنگی کمک می کند وآنها را پوشش می دهد. نکته مهم و متفاوت دیگر ، کمک به بحث کشاورزی چند کارکردی در ارتباط با جریان سیاست مشترک - CAP - کشاورزی اتحادیه اروپا است که از دهه 1990 به بعد، قابلیت های چند کارکردی را به عنوان سنگ بنای مهمی از مدل اروپایی کشاورزی به تصویب رساند.
مدل اروپایی کشاورزی در پاسخ به فشارهای فزاینده از خارج و داخل اتحادیه اروپا برای کاهش قیمت محصولات کشاورزی، تنظیم و فرموله شد. معرفی این فلسفه که تعداد کافی از کشاورزان باید بر روی زمین نگه داشته شوند که به حفظ ظواهر چشم انداز، مشخصه ها و ساختارهای اجتماعی در مناطق روستایی کمک می کند که در جوامع گسترده تر ارزش مثبتی دارد .در کشاورزی چند کارکردی، حداقل در سطح نظری، کشاورزی به عنوان یکی از بخش های متنوع اقتصادی به صورت ترکیبی با فعالیت های دیگر مانند گردشگری و خدمات، دیده می شود که باید معاش و امرار معاش قابل دوام و کیفیت زندگی در مناطق روستایی را تضمین کند. با این حال، چالشی که همچنان وجود دارد این است که چگونه بهترین سیاست ها در حمایت از سهم چند منظوره کشاورزی برای توسعه روستایی تصویب می شود، در حالی که هم زمان تضمین معیارهای تعیین شده در سازمان تجارت جهانی - WTO - برای جلوگیری از تحریف تجارت برآورد شده است.
در سال های اخیر روش های مختلف دیگر که در توجیه گسترش چشم انداز فراتر از مسائل مربوط به تجارت هستند ظهور کرده اند، و پیشنهاد می کنند که مفهوم کشاورزی چند کارکردی ممکن است نقش محوری را در باز کردن چشم اندازهای نوآورانه و جدید، در مورد مسائل حساس مانند روابط در حال تحول بین بخش کشاورزی و بخش های بیشتر وگسترده تر جامعه و نقش در حال تغییر از فعالیت های کشاورزی در توسعه پایدار روستایی را بازی کنند. موضوعات قابلیت های چند منظوره، گاهی تحت عناوین مختلف از جمله خدمات اکوسیستم وجود دارد. این تحولات نشان می دهد که محدوده کافی و علاقه برای پیشرفت های بیشتر در عملیاتی نمودن و استفاده از مفهوم قابلیت های چند کارکردی وجود دارد.
این واقعیت که مفهوم کشاورزی چند کارکردی برای اولین بار در چارچوب اجلاس سران زمین ریو ذکر شده بود، از این لحظ اهمیت دارد که مفهوم کشاورزی چند کارکردی از هر دو جنبه سیاسی و علمی بهتر ارزیابی شده بود و به عنوان وسیله ای برای کمک به درک بهتر ازفرآِیندهای انتقال به سمت هدف بسیار گسترده تر یعنی توسعه پایدار مطرح شد. بنابراین، مفاهیم کشاورزی چند کارکردی و توسعه پایدار به شدت مرتبط با یکدیگر هستند، به این معنا که توسعه پایدار چارچوبی را برای توصیف و ارزیابی هدف های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مربوط به کشاورزی چند کارکردی فراهم می کند.
کشاورزی چند کارکردی ممکن است به خودی خود هدف مفیدی نباشد، اگر چه کشاورزی چند کارکردی آن مفهوم را که باید داشته باشد را ندارد، اما کشاورزی چند کارکردی به درک بهتر و تحقق جنبه های مختلف توسعه پایدار در زمینه کشاورزی و مناطق روستایی کمک می کند. با توجه به چارچوب سیاست اتحادیه اروپا ، کشاورزی چند کارکردی باید در چارچوب استراتژی توسعه پایدار که توسط کمیسیون اروپا در سال - EC, 2001 - 2001 مطرح شد و طرح سیاست های جدید و اقدامات اتخاذ شده ارزیابی شود و به منظور یکپارچه سازی ارزیابی تأثیر پیامدهای زیست محیطی ، اجتماعی و اقتصادی به کار گرفته شود.
کشاورزی چند کارکردی به عنوان یک مفهوم و مسیر توسعه کشاورزی یک دیدگاه یکپارچه در چارچوب توسعه پایدار را دنبال می کندرنتینگ . - Renting et al., 2009 - در سال های اخیر کشاورزی، چند منظوره شده است و به طور گسترده مورد مطالعه قرار گرفته است. با این حال، بسیاری از مطالعات انجام شده بر عرضه، و نه بر تقاضای جنبه های کشاورزی چند منظوره متمرکز شده است هیتا و کلا . - Hyytiä and Kola, 2005 - توجه به کشاورزی چندکارکردی در روستاها برای غلبه بر چالش هایی چون بیکاری و نابرابری، وضعیت نامطلوب معیشت و رفاه روستاییان، مهاجرتهای گسترده و تخلیه روستاها به ویژه از نیروهای جوان و در نتیجه تحقق توسعه پایدار روستایی امری ضروری است.
در این راستا سازمان همکاری اقتصادی و توسعه - OECD - با معرفی یک دیدگاه جدید در کشاورزی با عنوان کشاورزی چند کارکردی - multifunctional agriculture - ، راه را برای تحقق این هدف گشوده است. کشاورزی چند کارکردی انعکاس این واقعیت است که امروزه انتظار می رود کشاورزی توسعه مناطق روستایی با کارکردهایی فرا تر از کارکردهای اولیه خود - تولید غذا و فیبر - ایجاد نماید. توجه به کارکردهای مختلف کشاورزی در این دیدگاه به وسیله کشاورزان و خانوارها آنان از یک سو و سایر علاقه مندان به فعالیت در بخش کشاورزی از سوی دیگر راهکاری در جهت افزایش درآمد و فراهم آوردن فرصت های اشتغال زایی از طریق کشاورزی چندکارکردی است. این مقاله با هدف بررسی مفهوم کشاورزی چند کارکردی و تبیین جایگاه آن در توسعه روستایی پایدار انجام گرفته است.
پیشینه نگاشته ها مطالعات متعددی در جهان در رابطه با کشاورزی چندکارکردی صورت گرفته است که در اینجا به برخی از آنان اشاره می شود.
