بخشی از مقاله
چکیده
واقعیت های موجود بیانگر این مسئله هستند که منابع طبیعی کشور در حال تخریب می باشد. این امر بیانگر ضرورتی بنیادین برای محافظت از منابع طبیعی است و می باید در اولویت برنامه های توسعه ای قرار گیرد. در بین کشورهای جهان، ایران نیز جلوگیری از تخریب را در محور سیاست های خویش قرار داده است. پر واضح است که عاملهای مختلفی در تخریب طبیعت ایران دخیل هستند، که این مقاله با رویکردی تئوریک به دنبال پیدا نمودن عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی ایران می باشد. هدف مقاله حاضر بررسی نظری و نقد عامل های مخرب در منابع طبیعی کشور ایران است. روش این مقاله مطالعه اسنادی، انتقادی و مروری است. بر اساس بررسی و مرور انجام شده، عوامل اقتصادی-اجتماعی، قانونی و تشکیلاتی، مدیریت منابع، گروه های اجتماعی و چالش های زیست محیطی عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی ایران می باشند.
واژه های کلیدی: منابع طبیعی، عوامل موثر در تخریب، ایران
مقدمه
منابع طبیعی به عنوان ثروت هر جامعه و امانتی برای آیندگان است، کسانی که از این ثروت و هدیه الهی استفاده می کنند موظفند از آن به طور صحیح بهره برداری نموده، آباد و سرسبز به نسل بعد از خود تحویل نمایند. امروزه کارشناسان و متخصصین امر، منابع طبیعی را بستر حیات کلیه موجودات زنده و سرسبزی و آبادانی آن را نشانه پیشرفت علمی و فرهنگی جوامع و زمینه ساز توسعه پایدار می دانند. تخریب منابع طبیعی کشور به ویژه طی چند دهه اخیر، واقعیتی است که به صورت های مختلف توسط مسئولین و دست اندرکاران، پژوهندگان و بهره برداران بدان اشاره می شود - . - Ansari and Akhlaghi, 2009
بدون شک امروزه در جای جای گیتی، تخریب منابع طبیعی از جمله مهمترین و جدیترین چالشهای فرا راه برنامه های توسعه است. موضوعی که در کشور ما شکل ویژه ای یافته، بیش از هر زمان دیگری برای دلسپردگان به این آب و خاک دغدغه ساز شده است. افزایش توانمندیهای ابزاری بشر و در پیوند با آن، افزایش جمعیت، سبب شده تا بسیاری از دولتها برای فزونی درآمدهای ملی خود از طریق این منابع و بهره برداری از آن اقدامهای عجولانهای انجام دهند. نگاهی به داده های آماری نشان می دهد نزدیک به 40 میلیارد هکتار، یا 75 درصد از کل اراضی کره زمین،متأثر از اَشکال مختلف تخریب است و این فرایند که 15 درصد جمعیت جهان را در معرض تهدید جدی قرار داده، در صورت عدم انجام فعالیتهای پیشگیرانه مؤثر، با نرخی افزایشی تداوم خواهد یافت - جمشیدی و امینی، . - 1391در مجموع مطالعات نشان می دهد، که مهمترین عوامل تخریب منابع طبیعی در ایران را میتوان در چهار محور اصلی زیر خلاصه کرد:
- رشد فزاینده جمعیت و فشار بیش از حد آن به منابع طبیعی.
- گسترش بی رویه شهرها و از بین رفتن عرصه های طبیعی در اثر ساخت و سازهای عمرانی-شهری.
- نبود دانش و آگاهی عمومی از اهمیت منابع طبیعی و جایگاه آن در زندگی اجتماعی.
- فقدان برنامه ریزی اصولی در خصوص حفاظت از عرصه های طبیعی کشور در سطوح بالای مدیریتی کشور - Irannzhad Parizi,2002 ، . - Makhdom, 2001
در تحقیق حاضر این سؤال مطرح می شود عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی ایران کدامند؟
مبانی نظری: تعاریف منابع طبیعی
به طور کلی منابع طبیعی به پدیده هایی گفته میشود که در کره زمین وجود داشته و انسان در ایجاد آن هیچگونه دخالتی نداشته است. این منابع را به دو دسته تقسیم می نمایند.
منابع طبیعی تجدید ناپذیر
منابع طبیعی تجدید ناپذیر منابعی هستد که خداوند در دسترس انسانها قرار داده تا از آن استفاده کند، این منابع هر قدر هم زیاد باشند، اگر از آنها برداشت شود کاهش یافته و روزی به پایان خواهند رسید و قابل تجدید هم نخواهند بود. مانند معادن نفت و گاز و ...
منابع طبیعی تجدید پذیر
این منابع نیز از نعمتهای بزرگ الهی می باشند که در طبیعت وجود داشته و در صورت استفاده صحیح و بهره برداری درست هیچگاه به اتمام نخواهند رسید، از مهمترین منابع طبیعی تجدید شونده، گیاهان موجود در جنگلها و مراتع است که اگر مورد بی مهری انسان قرار نگیرند و انسانها موجب تضعیف و نابودی آنها نگردند هیچگاه به اتمام نمیرسند. گیاهان سبز جزء بزرگترین موجودات زنده کره زمین می باشند و با قدرت زادآوری و تکثیری که دارند اگر درست بهره برداری شوند توسعه اقتصادی جامعه را به ارمغان خواهند آورد - بهرامی و همکاران، . - 1392
آنتروپوژنیک و تخریب منابع طبیعی
آنتروپوژنیک بیانگر رابطه انسان با طبیعت است. براساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال 2001، تقرباًی تمامی عوامل تشکیل دهنده محیط زیست تحت تأثیر فعالیت های انسان قرار گرفته اند - مرادی و همکاران، . - 1392 رشد جمعیت و توسعه زندگی شهرنشینی از طرفی باعث رشد اقتصادی شده و از طرف دیگر، با افزایش سطوح نفوذناپذیر، از بین بردن جنگلها و مراتع، فشرده سازی خاک و کاهش میزان نفوذپذیری، باعث تشدید مخاطرات طبیعی از قبیل خشکسالی، سیل، آتش سوزی و غیره می شود.
روششناسی
در این پژوهش بهمنظور گردآوری اطلاعات از روش کتابخانهای و جستجوی اینترنتی استفاده شده است که برای درک بهتر در مورد توجه به منابع طبیعی، در این مقاله ابتدا به مبانی نظری که امروزه بخش اصلی برای فهم مقوله منابع طبیعی هستند، میپردازیم و سپس به بررسی عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی ایران که محققان در تحقیقات مختلف به آن اشاره کرده اند خواهیم پرداخت. در این مقاله سعی شد درباره موضوع و چگونگی فرآیند آن، اطلاعات بیشتری بهدست آورده شود تا محقق بتوانند از عوامل مداخلهگر و مهم در این مقوله درک بهتری پیدا کنند. اولین و اصلی ترین منبع مورد استفاده، نشریات بر پایه کارهای پژوهشی و ارائه اطلاعات موجود در آن از طریق پژوهش می باشد مثل: مقالات آی اس آی، نشریات دانشگاهی، کتب، خلاصه مقالات در همایشها و نشستها و نشریههای دولتی. منبع دیگر در زمینه دانش مربوط را میتوان شامل سخنرانیها و نطقهای فعالان مقوله این علم دانست که در نشستها و همایشهای گوناگون بین المللی ایراد می شودکه در این مقاله سعی شده به صورت مروری از منابع مختلف اطلاعات مهم جمع آوری شود.
یافته ها و بحث
آنچه ضرورتی انکارناپذیر می نماید، وجود عوامل مختلف در تخریب منابع طبیعی در هر کشوری است؛ منابعطبیعی، بستر حیات و توسعه پایدار کشور و پشتوانه بخش کشاورزی محسوب میشود و نقش آن در تولید و حفظ خاک، تامین غذا، تولید اکسیژن و تلطیف هوا و غیره بر کسی پوشیده نیست و با توجه به مفاهیم توسعه پایدار، این مواهب الهی، میراث گذشتگان ما نیست بلکه امانت نسلهای بعدی در نزد ماست که میبایست بدرستی حفظ شده، توسعه یافته و بهرهبرداری شوند. که در ادامه به عوامل تخریب کننده منابع طبیعی کشور ایران پرداخته می شود.
عوامل موثر در تخریب منابع طبیعی
بسیاری از محققین در تحقیقات خود به وجود عوامل مختلف در تخریب منابع طبیعی ایران اشاره کرده و از دیدگاه خود آن را بررسی نموده اند - کریمی و کرمی دهکردی، - 1394، - جمشیدی و امینی، - 1391، - انصاری سید اخلاقی شال، - 1388، - انصاری و همکاران، - 1387-1386، - سلیمانی و حقی زاده، - 1392، - سعیدی و همکاران، . - 1393 اما مهمترین عامل هایی که اکثر محققین به آن اشاره داشته اند عبارتند از:
الف-عوامل اقتصادی-اجتماعی ب-عوامل قانونی و تشکیلاتی ج-مدیریت منابع د-گروه های اجتماعیر-چالش های زیست محیطی
عوامل اقتصادی-اجتماعی
یکی از عامل های مهم در تخریب منابع طبیعی ایران عامل اقتصادی-اجتماعی می باشد.انصاری و همکاران - - 1387، اخلاقی و همکاران - - 1391، کریمی و کرمی دهکردی، - - 1394 و رودگرمی و همکاران - - 1389 عامل های اقتصادی-اجتماعی مربوط به تخریب منابع طبیعی را دام و دامداری، قطع و برداشت و تغییر کاربری بیان کرده اند:
