بخشی از مقاله
-1چکیده
یکی از م سائلی که ب شر را وادار به تحقیق و تفکّر درباره محیط پیرامون خود کرده ا ست؛ مخاطرات محیطی اعم از مخاطرات طبیعی و ان سانی اند یکی از این مخاطرات طبیعی که در دانش هیدروژئومورفولوژیک پدیده ای ن سبتاً نو وجدید ا ست؛ فرون شینی ا ست. فرون ش ست زمین بعنوان پدیده ای مورفولوژیک، نوعی از تغییر شکل سطح زمین ا ست که با دگر شکلی عمودی یا حرکت رو به پایین سطح زمین و همچنین ن ش ست تدریجی یا دفعی مواد سطحی همراه ا ست.
در ایران ش ش صد د شت وجود دارد که احتمال میرود بیش از نیمی از آنها در معرض ن ش ست با شند. شهر ستان جوین - روستای شمس آباد بخش پیراکوه و روستای اسماعیل آباد - یکی از مناطقی ا ست که در آن مخاطره فرونشست بوقوع پیوسته است.
مهترین علل طبیعی فرون ش ست را حرکات تکتونیکی زمین ساخت، ف شردگی ر سوبات آبخانه های تحت فشار، و انحلال سازندهای آهکی و دولومیتی کار ستی،و مهمترین علل ان سانی آن را اُفت سطح آب زیرزمینی در اثر ا ستخراج بی رویه آن و همچنین ا ستخراج نفت، گاز و مواد معدنی از قبیل زغال سنگ و نمک عنوان کردهاند. در شهر ستان جوین نیز مهمترین علل طبیعی رویداد فرون شینی، ف شردگی ر سوبات آبخانه و ن ش ست
قنات های قدیمی خشک شده؛ و مهمترین علّت انسانی وقوع فرونشست زمین، برداشت بی رویه منابع آب زیر زمینی است.
-2مقدمه
یکی از م سائلی که ب شر را وادار به تحقیق و تفکّر در مورد محیط پیرامون خود کرده ا ست؛ مخاطرات محیطی اند. با وجود پی شرفت روز افزون دانش و فنّاوری هم، تاکنون بشر نتوانسته بطور کامل با مخاطرات محیطی اعم از مخاطرات طبیعی و انسانی مقابله نماید تاکنون حدود 43 مخاطره طبیعی شناخته شده ا ست - فرج زاده، . - 1392 که امکان وقوع 31 نوع آن در ایران وجود دارد
یکی از مخاطرات طبیعی که در دانش هیدروژئومورفولوژیک پدیده ای نسبتاً نو ظهور و جدید است؛ فرونشست زمین - فرونشینی - است. در زبان انگلیسی به این پدیده سوبسیدانس گفته می شود. از نظر یونسکو پدیده فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که بعلّت های متفاوتی در مقیاس بزرگ و کوچک روی می دهد.. فرونشست زمین بعنوان پدیده ای مورفولوژیک، نوعی از تغییر شکل سطح زمین است که با دگرشکلی عمودی یا حرکت رو به پایین سطح زمین و همچنین نشست تدریجی یا دفعی مواد سطحی همراه است
واژه سوب سیدانس را چالرز داروین نخ ستین بار در سال 1839 میلادی در حوزه ژئومورفولوژی و ر سوب شنا سی بکار گرفت - شهبازی و رام شت، 1392به - . طور کلّی، اطّلاعات مربوط به ویژگیایه فرونشست زمین برای برنامه ریزی و توسعه فعّالیّتهای شهری، فضایی، مدیریّت محیطزیست و ارزیابی ریسک مهم است.
فرونشست زمین یک مخاطره طبیعی - انسانی در مقیاس جهانی است.. برای نمونه میتوان به وقوع این مخاطره در ونیز ایتالیا، اپراپواتومکزیکوسیتی، بانکوک تایلند، آلابامای ایالات متّحده آمریکا، شانگهای چین، گانده استرالیا، کلکته هندوستان و... اشاره نمود. در ایران پدیده فرونشست زمین سابقهای به نسبت طولانی - بیش از چند دهه - دارد
در ایران ششصد دشت وجود دارد که احتمال میرود بیش از نیمی از آنها در معرض نشست باشند
اوّلین مطالعه و بررسی علمی مخاطره فرونشست زمین در ایران بر روی دشت سیرجان - جنوب غرب کرمان - انجام گردید. شهرستان جوین - روستای شمس آباد بخش پیراکوه و روستای اسماعیل آباد - یکی از مناطقی است که در آن مخاطره فرونشست بوقوع پیوسته ا ست. شهر ستان جوین با م ساحتی در حدود 1686.250کیلومتر مربّع در مدار جغرافیایی 36 درجه و 15 دقیقه تا 36 درجه و 45 دقیقه عرض شمالی از استوا و 56 درجه و 30 دقیقه تا 58 درجه و 30 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویج در شمال شرق ایران، در مغرب استان خراسان رضوی - شکل شماره - 1، قرار دارد.
این منطقه از دیدگاه توپوگرافی یک دشت میانکوهی، از نگاه اقلیم شناسی دارای آب و هوای سرد و خشک متأثّر از توده هواهای پرفشار سیبری و مرطوب مدیترانه ای، از لحاظ هیدرولوژی و تأمین منابع آب بخشی از حوضه آبریز دشت کویر و بیشتر متشکّل از منابع آب زیرزمینی بویژه چاه های عمیق و نیمه عمیق، از نظر پوشش گیاهی بیشتر شامل تیپ اراضی زراعی، از منظر زمین شناسی جزئی از زون البرز شرقی - رشته کوه های بینالود - آلاداغ - ، از دیدگاه لیتولوژی از قدیمی ترین سازندهای پرکامبرین، و از نگاه تکتونیک بیشتر تحت تأثیر حرکات زمین ساختی کاتانگایی و آلپی می باشد.
شکل.1موقعیّت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه
-3مواد و روشها
در این تحقیق با بهرهگیری از روش تحلیلی - توصیفی به کمک منابع کتابخانهای - مقالات، کتب، پایان نامهها و رسالهها، گزارشهای ادارات و سازمانها، سایتهای اینترنتی، نقشههای موضوعی توپوگرافی و نقشه زمینشناسی منطقه مورد مطالعه، و مطالعات میدانی - مشاهده، مصاحبه از برخی زارعان و کشاورزان منطقه، و عکسبرداری - به بررسی و تحلیل عوامل موثر در رخداد فرونشست زمین در دشت جوینبا توجّه به منشأ آن - علل طبیعی و انسانی - خواهیم پرداخت.
-4بحث و یافته ها
دیدگاه های دانشمندان در رابطه با منشأ فرونشینی زمین را می توان به سه گروه علل طبیعی، علل انسانی، و علل طبیعی - انسانی تقسیم نمود. برای مثال چالز داروین، آلن، کوک و دورنکامپ به ترتیب از پیروان دیدگاه های فوق هستند. مهترین علل طبیعی فرونشست را حرکات تکتونیکی زمین ساخت - فعّالیّت های آتشفشانی و مناطق زلزله خیز - ، تراکم نهشته های رسوبی و فشردگی آن، و انحلال سازندهای آهکی و دولومیتی، و مهمترین علل انسانی آن رااُفت سطح آب زیرزمینی در اثر استخراج بی رویه آن و همچنین استخراج نفت و گاز و مواد معدنی از قبیل زغال سنگ و نمک عنوان کردهاند.. در اینکه کدام یک از این علل مهمترند؛ ژئومورفولوژیستها هنوز به یک نتیجه قطعی نرسیدهاند. به عقیده ثروتی و همکاران از نظر مدیریّت محیطی مهمترین عامل، آنهایی هستند که قابل انتساب به انسان هستند، پس از آن اغلب، فرونشست سریع و جدید است
امّا در مقابل پورخسروانی و رامشت معتقدند فرونشست زمین در دشت های داخلی بیشتر ناشی از حرکات پوستهای نرم، آن هم به صورت زوجی برای رسیدن به تعادل بوده است لذا در شهرستان جوین علل رخداد فرونشست در منطقه را از هر دو منظر طبیعی و انسانی بررسی می نماییم. چرا که در تمامی مطالعات جغرافیایی لازم است هر دو بّعد انسان و محیط آن توأم با یکدیگر بررسی شوند. و مطالعه یکجانبه یکی از عوامل جغرافیایی مطالعه ای ناقص خواهد بود.
از علل طبیعی فرونشست در شهرستان جوین، تراکم و فشردگی رسوبات است - شکل . - 2 این فشردگی در اثر خروج آب از بین فضاهای خالی آن و سپس تحت تأثیر فشار رسوبات بالایی آبخانه، در آبخانه های تحت فشار رخ می دهد
ضخامت زیاد رسوبات در مسیر قنات های قدیمی خشک شده و حرکات تکتونیکی آرام و گسلها باعث نشست و ریزش سقف آنها شده، و فرونشینی منطقه را بدنبال داشته است. از مهمترین علل انسانی رویداد این مخاطره هیدروژئومورفولوژی نیز بهره برداری و استخراج بی رویه منابع آب زیرزمینی است. وجود 346 حلقه چاه عمیق، 28 چاه نمیمه عمیق، و 130 قنات دایر و چشمه های متعدد حاکی از میزان برداشت بالای منابع آب زیرزمینی است.
شکل.2وقوع مخاطره هیدروژئومورفولوژیکی فرونشست در اثر تراکم و فشردگی رسوبات دشت جوین
