بخشی از مقاله
خلاصه
هدف این مقاله آشنایی با ماهیت و شناسایی عوامل موثر بر بروز فساد و راهکارهای پیشگیری و مقابله با فساد می-باشد. فساد پدیده پیچیدهای است که عوامل مختلفی بر روی آن تاثیرگذار است. در سطح جهان، فساد یک مشکل جدی در ایجاد آسیب و ضرر به سیاستها و منافع عمومی تلقی میشود.
نگرانی در مورد حکومت، و فساد به طور خاص، به مرکزی برای نگرانی متخصصان توسعه و خطمشیگذاران تبدیل شده است. با توجه به تحقیقات مختلف نتایج و پیامدهای مختلفی برای فساد ارائه شده است. در این مقاله با بررسی تحقیقاتی که به بررسی موضوع فساد پرداختهاند، ترکیبی از نتایج این تحقیقات بیان میگردد. پس از ارائه تعاریفی از فساد، عوامل موثر بر بروز فساد و راهکارهای پیشگیری و مقابله با فساد در قالب 31 گزاره ارائه شده است. راهکارهای پیشگیری و مقابله با فساد در سه دسته راهکارهای کنترل داخلی، خارجی و عوامل غیرمستقیم دستهبندی شده است.
.1 مقدمه
فساد یکی از پدیدههای جهانی است که از دیرباز با پیدایش شکلهای اولیه حکومت وجود داشته و در زمان معاصر نیز در تمام کشورهای دنیا کمابیش وجود دارد. در سطح جهان، فساد یک مشکل جدی در ایجاد آسیب و ضرر به خط-مشیها و منافع عمومی تلقی میشود. نگرانی در مورد حکومت، و فساد به طور خاص، به مرکزی برای نگرانی متخصصان توسعه و خطمشیگذاران تبدیل شده است
مطالعه تجربی فساد کار دشواری است. در فساد بسیاری از عوامل به شیوهای پیچیده به هم وابسته شدهاند.[2] احتمالاً فساد، همیشه با ما خواهد بود. در سالیان گذشته کشورهای متعددی توسط رسوایی فساد بزرگ متزلزل شده-اند:
فرانسه، ایتالیا، ژاپن، کنیا، مکزیک، کره جنوبی، و ایالات متحده. مشکل فساد در دستور کار بدنه بزرگ بینالمللی، از جمله صندوق بینالمللی پول، سازمان تجارت جهانی، و سازمان همکاری و توسعه اقتصادی وارد شده است. علاوه براینکه فساد مشکلاتی برای هر نظام سیاسی ایجاد میکند، به طور مستقیم برخی از اصول اساسی حکومت دموکراتیک را به چالش میکشد.[3] فساد اصول اساسی دموکراسی مانند برابری، انصاف، و پاسخگویی را نقض میکند
رفتارهای فاسد بصورت مخفی و ارائه امتیاز دسترسی به دولت به برخی از احزاب میباشد. فساد در نتیجه نقض هنجارهای شفافیت و برابری، به نظر می رسد در مرکز دموکراسی باشد. در نهایت، پدیده فساد منجر به پازلی پایدار در مطالعات خطمشی میشود.
برای دانشمندان علوم سیاسی علاقهمند به سوالات حکومت دموکراتیک و نمایندگی، فساد مشکل هنجاری مرکزی را تشکیل میدهد؛ با این وجود فساد همچنان ادامه دارد.
با وجود سابقه طولانی در این زمینه هنوز هم علل و راهکارهای پیشگیری یا مقابله با فساد نظاممند نشده است. تحقیقات زیادی در خصوص فساد در رشتههای علوم سیاسی، اقتصاد، مدیریت دولتی و ... انجام پذیرفته است. هدف از نگارش این مقاله دستهبندی ترکیب تحقیقات انجام شده، بیان آنها بصورت گزارهها و در نهایت ارائه پیشنهادات جهت تحقیقات میدانی میباشد.
.2 ادبیات تحقیق
.2,1 تعاریف و مفهوم فساد
فساد یک پدیده چند وجهی است و تعریف دقیق و جامع از آن سخت است. با این حال، تلاش برای آن مهم است. تعریف فساد را می توان در 3 دسته تعاریف نظری، تعاریف عملیاتی و تعاریف مفهومی بصورت زیر تقسیم بندی نمود :
- 1 تعریف نظری: یک تعریف مشترک از فساد دولتی سوء استفاده از مناصب دولتی برای منافع شخصی است. فساد نتیجه بازتابی از موسسات حقوقی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی کشور است. هیچ تعریف روشنی از فساد به طور کامل وجود ندارد
فساد عملی است که در آن قدرت مقام عمومی برای منافع شخصی به شیوه ای که خلاف قواعد بازی است، استفاده میشود.[6] از این تعریف، روشن است که حداقل سه شرط لازم است که فساد به وجود آید و باقی بماند:
1. قدرت اختیاری: مقام عمومی مربوطه باید قدرت اختیاری طراحی یا اداره مقررات و سیاستها را داشته باشد.
2. رانت اقتصادی: قدرت اختیاری باید امکان استخراج رانتهای فعلی یا ایجاد رانتهای قابل استخراج را فراهم کند.
3. موسسات ضعیف: مشوقهای مندرج شده در نهادهای سیاسی، اداری و قانونی باید به گونهای باشد که مقامات با انگیزه به بهرهبرداری قدرت اختیاری خود برای استخراج و یا ایجاد رانت اقدام کنند
گراف و هوبرتس - 2008 - فساد را اینگونه تعریف مینمایند : »مقامات عمومی فاسد هستند زمانی که آنها عمل می-کنند - یا عمل نمیکنند - به عنوان نتیجهای برای دریافت پاداشهای شخصی از احزاب خارجی ذینفع. عنصر مهمی در تعریف فساد این است که همیشه شامل شخص ثالث ذینفعی وجود دارد. همچنین عنصر »پاداش شخصی«، مهم است که شامل پاداشهای پولی و غیر پولی می شود.
- 2 تعریف عملیاتی - مصادیق فساد - : در پژوهشهای انجام شده درخصوص فساد برخی ابعاد مشترک در تعریف فساد و شناسایی عوامل موثر در بروز آن عبارت بودند از:
- نقض - تخطی از - هنجارها: در این بعد فساد یک رفتار غیراخلاقی است [9]؛ که شامل نقض، تخطی یا انحراف از هنجارهای قانونی[11] [10] یا ارزشهای اخلاقی است
- سوء استفاده از قدرت: در این بعد، کسانی که کارهای فاسد انجام میدهند، قدرت، اختیار، موقعیت یا دانشی که به آنها سپرده شده را برای منافع و مزیت شخصی خود یا افراد خاصی به کار میگیرند.
- پنهانکاری: در این بعد، افراد فاسد یا بدون اطلاع شخصی خاص نسبت به انجام عمل فاسدانه از قبیل دزدی از موجودی انبار، سندسازی و ... اقدام میکنند یا یک اجتماع مخفی، صمیمی و نزدیک را شکل میدهند که به صورت مخفی بر اهداف غیرقانونی و سود روابط مبادلهای خود توافق دارند
مطالعه اخیری تعدادی از شکلهای اصلی و یا مظاهر فساد را بر طبق تعدادی از ویژگیهای عمومی مشخص کرده است.[14] اشکال اصلی در نظر گرفته رشوه، اختلاس، کلاهبرداری و اخاذی هستند. حتی زمانی که این مفاهیم تا حدودی با هم تداخل دارند و در زمانهایی قابل تعویض با مفاهیم دیگر هستند، آنها ممکن است برخی از انواع اولیه فساد را تشخیص دهند.
- »رشوه« پرداختی - پول یا چیزی - است که در رابطه فاسد داده شده و یا گرفته شده است. پرداخت یا دریافت رشوه به خودی خود فساد است، و باید به عنوان جوهر فساد درک شود. رشوه مبلغ ثابت، درصد خاصی از قرارداد، و یا هر نفع دیگردر نوعی پول است، معمولاً به یک مقام دولت که میتواند به نمایندگی از دولت قراردادی را ایجاد کند، پرداخت می-شود و یا در غیر این صورت منافع را بین شرکتها یا افراد، بازرگانان و مشتریان توزیع کند
- »اختلاس« سرقت از منابع است توسط افرادی که موظف به اداره آن منابع هستند. زمانی که کارکنان بیوفا از کارفرمایان خود سرقت می کنند. این یک جرم جدی است زمانی که مقامات دولتی اختلاسکننده منابع عمومی هستند، زمانی که مقام دولتی از نهاد های عمومی که در آن کار میکند و از منابعی که برای اداره نمایندگی مردم در اختیار او قرار داده شده است، دزدی میکند.
- »تقلب« جرم اقتصادی است که شامل نوعی از حیلهگری، گولزدن و یا فریبدادن است. تقلب شامل دستکاری و یا تحریف اطلاعات، حقایق و تخصص، توسط مقامات دولتی، بین سیاستمداران و شهروندان است، که به دنبال جلب سود خصوصی هستند. تقلب زمانی است که یک مقام دولتی - عامل - ، که مسئول انجام سفارشات و یا وظایف محول شده توسط مافوق خود - اصیل - است، به دخالت در جریان اطلاعات به سود شخصی خود اقدام نماید
- »اخاذی« پول و سایر منابع استخراج شده با استفاده از اجبار، خشونت و یا تهدید به استفاده از زور است. تهدید و اخاذی، معاملات فاسدی هستند که در آنجا پول به شدت توسط کسانی که قدرت انجام این کار را دارند استخراج شده است، و بسیار کم به مشتریان بازگشت داده شده است.
- »طرفداری« یک مکانیسم سوء استفاده از قدرت »خصوصی« و یک توزیع بسیار مغرضانه از منابع دولتی است، مهم نیست که چگونه این منابع در وهله اول انباشته شده است طرفداری تمایل طبیعی انسان به نفع دوستان، خانواده و افراد نزدیک و مورد اعتماد، میباشد. طرفداری آنجا که به معنی توزیع نامناسب منابع بکار میرود - غیر دموکراتیک - مربوط به فساد است. به عبارت دیگر، این سمت دیگر سکه است که در فساد تجمع منابع صورت میگیرد
تعدد مصادیق فساد از قبیل سوءاستفاده از موقعیتهای شغلی، ارتشاء و اختلاس، کلاهبرداری، جانبداری، بیعدالتی، باج-خواهی، ایجاد نارضایتی برای اربابرجوع و ذینفعان، سرقت اموال و داراییهای سازمان، فروش اطلاعات محرمانه سازمان به دیگران، تصرف غیرقانونی، اخذ رشوه، مداخله دستاندرکاران و کارمندان در معاملات دولتی و نظایر آن، نشانگر این است که فساد امری پیچیده و متنوع بوده و مبارزه با آن نیز باید امری مستمر، طولانی و پیچیده باشد
- 3 تعریف مفهومی: اوکوگبلو بیان می کند، مهمترین علل فساد فقدان اراده سیاسی برای مبارزه با فساد است.
در این راستا میتوان استدلال نمود فساد یک کنش اجتماعی است و زمان که فرهنگ و ساختار زمینه بروز فساد را داشته باشند، در جامعه رخ میدهد. به نظر می رسد زمانیکه فرد فاسد در محیطی به دور از فساد قرار گیرد و ساختار و اطرافیان از او حمایت نکنند، فساد رخ ندهد.
با توجه به تعدد تقسیمبندیها، پیامدها و مصادیق فساد، اندیشمندان تلاش کردهاند با ارائه راهکارهای مختلف و متناسب با شرایط خاص هر کشور در جهت رفع آن گام بردارند.
