بخشی از مقاله
چکیده
علوم باغبانی شاخهاي از علوم کشاورزي است که با علم و هنروفنّاوري و تجارت به تولید، بازاریابی، حملونقل و توزیع محصولاتی مانند میوهها، سبزيها، گلها و گیاهان زینتی، گیاهان دارویی، جوانههاي خوراکی، بذور خوراکی، قارچها، جلبکها و علفهاي دریایی میپردازد.یراًاخ با ابداع روشهاي جدید کاشت بدون خاك و محافظت شده و روشهاي پیشرفته کشت بافت، تولید محصولات باغبانی فارغ از زمان و مکان بهطور وسیعی گسترش یافته است؛ بنابراین محصولات باغبانی در همه جاي دنیا تولید میشوند و در همه جا نیز به فروش میرسند.
شیوه هاي فعلی دانشگاهی ، برنامههاي آموزشی و سرفصل دروس باغبانی براي پرورش افراد حرفهاي ومتخصصی که بتوانند در بازار کار و اقتصاد ملی و جهانی نقشی داشته باشند مناسب نیست زیرا بسیاري ازآنها همزمان با پیشرفتهاي چشمگیر جهانی تغییر نکردهاند. تغییرهرچه زودترشیوه هاي آموزش باغبانی در دانشگاه ها ،انتخاب و پرورش اساتید مجرب، تدوین برنامههاي توسعه ملی و تعیین جایگاه مناسب باعث میشود که این رشته مهم اقتصادي از سقوط و بیخاصیت شدن رهایی یابد.
مقدمه
بخش کشاورزي به دلیل تأمین غذاي میلیاردها نفر انسان ساکن بر روي کره زمین داراي نقش انکارناپذیر در توسعه اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و تمامی جوامعبشريو کشورهاي مختلفجهاندارداصولاً. بخشکشاورزي بخشیمولد استو بایدبهتمامی کارگزاران این بخش از تولید، توزیع، حملونقل، انبارداري و صنایع فراوري به چشم امنیت غذایی نگریسته شود و در جهت رشد و شکوفایی توانمندي هاي بالقوه آن به قابلیتهاي بالفعل تلاش شود.
جمعیت در حال رشد و افزایش درآمد باعث افزایش درخواست محصولات کشاورزي و بخصوص باغبانی میشود. تولید محصولات باغبانی مدرن وابسته به دانش و نیازمند فن و تکنیک است. براي پاسخ سریع به نیاز بازار، وجود افراد ماهر ضروري است؛ بنابراین ارتقاء سطح علمی و تقویت مهارت افراد براي رسیدن به شرایط ایدهآل، سودآور بودن تولید محصولاتی باکیفیت و بخصوص در شرایط رقابت با سایرکشورها لازم است.
آموزش کشاورزي به شکل امروزي مدون خود از اواخر قرن نوزدهم میلادي شروع شده است. براي افزایش تولید محصولات کشاورزي و لزوم حمایت دولتها، مدارس دولتی آموزش کشاورزي تأسیس شدند. زمانی نهچندان دور، برنامههاي آموزش کشاورزي به بذرپاشی، گاو و گاوآهن خلاصه میشد اما در کمتر از نیم قرن توسعه چشمگیري پیدا کرد و بخش اجتنابناپذیر آموزش عمومیکشورهاي جهان شد. در ایرانکشاورزي از گذشتههاي دور پررونقبوده است اما دانش کشاورزي بر اساستجربه سنتی کشاورزان جریان داشت و درواقع سینه به سینه انتقال مییافت و مکتوب نمیشد. تا قبل از دوره قاجاریه هیچ آموزشگاه رسمی دولتی در بخش کشاورزي وجود نداشت. آموزش رسمی کشاورزي در ایران با احداث مدرسه فلاحت مظفري در سال 1279 هجري شمسی شروع شد و در دوره پرفرازونشیب خود در سال 1319 به دانشکده کشاورزي تبدیل شد و در سال 1324 از وزارت کشاورزي جدا و به دانشگاه تهران ملحق شد. درجه مهندسی نیز از همین سال به لیسانسههايکشاورزي اعطا میشد.
هم اکنون در 54 دانشکده کشاورزي و منابع طبیعی دانشگاه هاي دولتی، 100 واحد دانشگاه آزاد اسلامی و 28 واحد از مؤسسات آموزش عالی غیر انتفاعی، آموزش رشته هاي مختلف کشاورزي جریان دارد. متاسفانه تعداد دانشجویان شاغل در این دانشگاه ها براي نویسنده مقدور نشد. به نظر میرسد زمینه وجودي بسیاري از این مراکز آموزش عالی ایجاد شغل در سطح آموزش عالی کشور بوده است و نه تربیت دانشآموختگانی که کشاورزي را بهعنوان شغل آینده انتخاب کردهاند. انتخاب غیرگزینشی کنکور در رشتههاي مختلف کشاورزي و ورود صدها دانشجوي بیانگیزه و بخصوص دانشجویان دختر، کارایی تربیت متخصصین در رشتههايگوناگون کشاورزي را بهشدت کاهش داده است بهطوريکه هماکنون آینده این بخش به خطر افتاده است.
دلیل نگارش این مقاله و ارائه آن به نهمین کنگره علوم باغبانی اعلام خطر و اعلام وجود مشکل در این بخش در دنیاي پررقابت امروزي و بخصوص در مقابل اقتصادهاي خزندهاي مثل چین است. با توجه به ژئوگرافی سیاسی، منطقهاي و اقلیمی و دموگرافی کشورمان براي تولید محصول و ایجاد شغل آیا در این رشته اقتصادي ظرفیتی وجود دارد و آیا این ظرفیتها قابل اکتساب است؟ اگر وجود دارد آیا برنامهریزي و اجراي آموزشهاي باغبانی در دانشگاهها در جهت درستی حرکت میکند و آیا اصولاً حتی امکان حفظ شغلهاي فعلی وجود دارد؟ آیاتمامی نیازهاي بازار کار توسط دانشگاهها تأمین میشود؟
در لغتنامه ویکیپدیا، باغبانی اینگونه تعریفشده است: باغبانی بخشی از کشاورزي است که با علم و هنروفنّاوري و داد و ستد به تولید گیاهان خوراکی مانند میوهها، سبزيها، خشکبارها، بذور، گیاهان علفی، جوانهها، قارچ، جلبک، علفهاي دریایی و گیاهان غیرخوراکی مانند چمن، گلها و گیاهان زینتی میپردازد. البته ترمیم چشم اندازهاي طبیعی، احداث و طراحی پاركها و باغهاي بتانیک و باغچههاي شهري نیز در این رشته انجام میشود. ازآنجاییکه باغبانی تلفیقی از علم و هنرفنّاوري و جامعه است به علومی مانند مهندسی کاربردي، علوم گیاهی، اکولوژي، بازاریابی،مدیریت استراتژیک منابع انسانی و برنامهریزي مالی نیاز دارد. در این تعاریف در تولید محصولات باغبانی علاوه بر علم و هنرفنّاوري بر واژه بیزینس هم تأکید شده است؛ در واقع در باغبانی فقط تولید محصول نیست بلکه بر رساندن این محصول به دست مصرفکننده هم تأکید میشوداصولاًو باید تأکید بر تولید محصولاتی باشد که براي آنها خریداري وجود داشته باشد.
باغبانی در حد و اندازههاي مختلفی از بسیار کوچک مانند ریز باغها، تراریوم، باغچههاي خانگی، باغهاي کوچک روستایی تا باغهاي بسیار بزرگ زیتون دیم و یا گلخانههاي کوچک و بزرگ ظاهر میشود. محصولات باغبانی از طریق یک زنجیره فنی، تولیدات خود را از مراکز تولید به سوپرمارکتها و مراکز مصرف میرساند. باغبانی در بیشتر نواحی جغرافیایی کره زمین، معتدله، نیمه گرمسیر و گرمسیر حضور دارد بنابراین هر روز با چالشهاي اقلیمی متنوع، آفات، بیماريها، کیفیت فرآوردهها، بازاریابی و معرفی محصول روبرو است. باغبانی با ابداع روشهاي جدید و نوآورانه مانند کشت بدون خاك، هیدروپونیک، گستره و حجم تولیدات خود را فارغ از زمان و مکان توسعه داده است.
باغبانی در اقتصاد بینالملل و ملی ردپاي بزرگی دارد. با امرارمعاش و ایجاد شغل براي جوانان، زنان و سالخوردگان براي جامعه رضایت عمومی ایجاد میکند. پیشبینی میشود تا 50 سال آینده جمعیت جهان به 9 میلیارد نفر برسد و باغبانی باید نقش مهم خود را ایفا کرده و توسعه دهد. تولیدکنندگان محصولات باغبانی و دانشمندانی که در کنار آنها قرار دارند در عرضه محصولات باارزش از تولید تا فروشگاه نقش مهمی را به عهده دارند. علاوه بر تولیدات معمول باغبانی، دامنه وسیعی از ترکیبات غذایی و بیو اکتیو مانند فنول ها، فلاونوئیدها، کاروتنوئیدها، ویتامینها، فولاتها و مواد معدنی مانند پتاسیم، کلسیم، منیزیوم و فیبرهاي غذایی تولیدات باارزشی هستند که دامنه و کاربرد وسیعی دارند. انواع ادویهها، تولید دانه قهوه بهعنوان معمولترین نوشیدنی دنیا، تولید برگ چاي محبوبترین نوشیدنی کشور ما از دیگر محصولات باغبانی است.
آیا برنامه دروس فعلی دانشگاهی و سرفصلهاي آن توان پرورش متخصصینی دارد که بتواند وظیفه خطیر تولید محصولات باغبانی را به عهده بگیرد؟ هماکنون در کشور علوم باغبانی در اغلب سطوح تحصیلی از دیپلم، تکنسین، کارشناس، کارشناسی ارشد و دکتري آموزش داده میشود اما آیا دانش آموختگان بیشمار این مراکز آموزشی دو دهه گذشته هماکنون موجب رونق بیسابقهاي در رشد وپیشرفت تولیدات باغبانی شدهاند؟ و یا اساتیدي که خود آموزش کافی ندیدهاند قادر خواهند بود مهندسان حرفهاي متخصص تحویل جامعه بدهند؟
لذا بهمنظور کارآمد نمودن این رشته دانشگاهی پیشنهادهاي زیر ارایه میشود تا در حضور دانشمندان علوم باغبانی، اساتید معظم دانشگاههاي سراسر کشور و دانشجویان باغبانی مطرح و به بحث گذاشته شود تا با ورود به جزئیات، علوم و حرفه باغبانی را از خطر انقراض و یا بیخاصیت شدن نجات دهند:
-1 در یک دوره چهارساله دانشجویان درجه مهندسی علوم باغبانی را به دست خواهند آورد. در این سالها مجموعهاي از علوم و فنون را خواهند آموخت که آنها را در هر حرفه تولید و مدیریت بازار رسانی محصولات باغبانی کارآمد خواهد ساخت.
الف - در سال اول دانشجویان مجموعهاي از علوم پایه مانند اقتصاد کشاورزي، تحقیق بازار، علوم ارتباطات، کاربرد کامپیوتر و نرمافزارهاي تخصصی و آماري آشنا خواهند شد. دروسی مانند فیزیک و شیمی و ریاضی و که علوم پایه نامیده میشوند و مورد نیاز دانشجویان می باشد قبل از ورود به دانشگاه با آنها آشنا هستند و در صورت نیاز کلاس هاي کمبود وجبرانی تدوین خواهد شد.
ب- در سال دوم گیاهشناسی، ردهبندي ، فیزیولوژي گیاهی، آشنایی با فتوسنتز و تنفس و تأثیر عوامل اقلیمی بر مدیریت دریافت نور را خواهند آموخت زیرا زیربناي یادگیريهاي بعدي است
ج- در سال سوم با چگونگی تولید بذر و نهال، جوانه زایی و رویش بذور، کاشت نهال و عوامل مؤثر بر آنها آموزش داده میشود در این سال تأثیر عوامل خاك و چگونگی تأثیر آنها بر استقرار و تولید محصول بحث خواهد شد. تعیین نیاز آبی گیاهان باغبانی و روشهاي آبیاري بر عملکرد کمی و کیفی آموزش داده خواهند شد.
د- در سال چهارم با توجه به موفقیت در آموزشهاي سه سال اول، دانشجویان با گرایش به تولید تخصصی یکی از بخش هاي باغبانی مانند پرورش میوه، سبزي، گیاهان دارویی و گلها و گیاهان زینتی در مزرعه ویا کشتهاي محافظت شده درگلخانههاي کوچک و بزرگآشنا و راه خود را در تخصص هاي آینده انتخاب خواهند کرد.
-2 درسها بهصورت نیمسال واحدي عرضه میگردد اما ارزیابی دروس در پایان هرسال انجام خواهد شد، بنابراین تدریس دروس بدون ترس از امتحان پیش خواهد رفت.
-3 در نیمسال آخر دانشجویان بهطور عملی به تولید محصولات باغبانی خواهند پرداخت و در قطعه زمینی که از اول ورود به دانشگاه در اختیار آنها قرار میگیرد خواهند پرداخت. تمامی عملیات خاكورزي، خاکشناسی، حفاظت محصول، آبیاري، محاسبه اقتصادي ، تولید محصولدر همین قطعه زمین انجام خواهن داد.
-4 اعضاء هیئتعلمی گروه باید از بین پژوهشگران باغبانی انتخاب شوند که حداقل 10 سال سابقه پژوهشی داشته باشند این موضوع میتواند به این شکل انجام شود که اعضاء هیئتعلمی جدید از بین واجدین شرایط انتخاب میشوند اما تا 10 سال حق تدریس مستقیم نخواهند داشت و پس از 10 سال تحقیق و پژوهش و انتشاریافتههاي علمی حق تدریس را به دست خواهند آورد
-5دوره دکتري باغبانی نیز به منظور توسعه مرزهاي دانش ، اشنایی با روش هاي تولید محصول سایر ملل ،انتقال دانش و تکنولوژي ، به کار گیري، ارزیابی و استفاده از یافته هاي علمی سایر پژوهشگران، آشنایی با روشهاي تحقیق در آموزش و تولید و تحقیق بر گزار خواهد شد بطوریکه در رشته تخصصی خود سرآمد دیگران قرار گیرند.
