بخشی از مقاله
چکیده:
بررسی مورفولوژي رودخانه سیستان در بازه مورد بررسی نشاندهنده این واقعیت است که رودخانه سیستان رودخانه مئĤندري توسعه یافته اي باضریب سینوسی 1.165 می باشد. ازدید زمین شناسی، وجود لایه ها وعدسی هاي ماسه اي در بین طبقات سیلت ورس درکناره هاي رودخانه از عوامل موثر در افزایش فرسایش کناره هاي رودخانه می باشد. مهمترین عوامل موثر بر رسوبگذاري و مورفولوژیرودخانه سیستان عبارتند از: عوامل انسانی، شیب بسیار پایین رودخانه و بار رسوبی زیاد و فرسایش باد می باشد.
مقدمه:
رودخانه ها تحت تاثیر عوامل مختلفی مانند ویژگی هاي زمین شناسی، هیدرولوژیکی و نحوه بهره برداري از آنها در معرض تغییر و تحول می باشند. پدیده فرسایش و رسوب رودخانه ها از دیدگاه هاي مختلف اهمیت دارد، از جمله می توان نقش آن در کاهش عمر مفید مخازن سدها، پل ها، سازه هاي احداث شده در طول مسیر رودخانه و همچنین تاثیرات آن روي ریخت شناسی رودخانه و تغییرات بستر را نام برد. دراین پژوهش سعی براین است نسبت به بررسی عوامل تاثیر گذاري بر رسوبگذاري و مورفولوژي رودخانه سیستان اقدام گردد. ابزار اصلی تحقیق را عکس هاي هوایی سال هاي 1335 و 1380 و نیز تصاویر ماهواره اي ETM و نقشه هاي توپوگرافی و زمین شناسی منطقه تشکیل می دهند.
محدوده مورد مطالعه:
ناحیه سیستان به شکل یک برون زدگی مثلثی در شرق کشور، بروي نقشه هاي موضوعی دیده می شود. این منطقه با مرکزیت شهر زابل و مساحتی بالغ بر15197 کیلومتر مربع، در ناحیه شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان، در جلگه اي پست و تقریبا هموار، در منتهی الیه مرز شرقی کشور پهناور ایران قرار دارد. رودخانه سیستان، در جنوب شرقی دشت سیستان در مرز ایران و افغانستان از رودخانه هیرمند منشعب شده و در محدوده جغرافیایی 30 درجه و 40 دقیقه تا30 درجه و 55 دقیقه عرض شمالی و 61 درجه و 25 دقیقه تا 61 درجه و 45 دقیقه طول شرقی طی مسیر نموده وسپس به دوشاخه ادیمی و افضل آباد منشعب شده ودر ادامه - پس از طی مسافتی حدود 72 کیلومتر از مرز ایران وافغانستان - به دریاچه هامون هیرمند می ریزد - شکل . - 1
روش تحقیق
در این مطالعات پس از جمع آوري اطلاعات و بررسی عکس هاي هوایی و تصاویر ماهواره اي منطقه - در بازه زمانی 1335 تا کنون - نسبت به تهیه نقشه تغییرات بستر رودخانه اقدام و در ادامه رودخانه به بازه هاي همگن تقسیم شده و نسبت به بررسی هاي صحرایی، برداشت پروفیل هاي عرضی رودخانه و سپس داده هاي موفولوژي رودخانه نظیر شاخص هاي ضریب خمیدگی و زاویه مرکزي درقالب نرم افزارهاي Arc GIS و Autocad تجزیه و تحلیل شده اند. در ادامه بر اساس نتایج حاصله نقش عوامل موثر بر تغییرات مورفولوژیکی رودخانه بررسی شده است.
شاخص هاي مورفیک رودخانه سیستان
دراین مطالعات به منظور بررسی وتعیین شاخص هاي مورفیک پایدار، براساس پیمایش هاي صحرایی وبکارگیري روش کیفی واستفاده از تصاویر ماهواره اي، تعداد44 قوس رودخانه سیستان در6 بازه - ازسد کهک تا دریاچه هامون - انتخاب شدند. سپس پارامتر هاي مورفیک هر استخراج ومورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته است. براساس این نتایج میانگین شاخص هاي مورفیک رودخانه به شرح جدول 1 می باشد. ضریب خمیدگی رودخانه سیستان حدود 1/16 می باشد که بیانگر بالابودن نسبت پیچ و خم رودخانه یا به عبارتی سینوسی بودن رودخانه است . - Petts,G.E. et al.,1986 -
عوامل موثربررسوب گذاري و مورفولوژي رودخانه سیستان :
طبق نظر لین - - Lane,1983 عوامل گوناگونی در رفتار یک رودخانه موثر هستند. برخی از این عوامل مستقیما در ریخت شناسی موثر بوده وبرخی دیگر نیز از طریق ارتباط با عوامل دیگر تاثیرگذار می باشند. مهم ترین این عوامل عبارتند از: بده جریان، مواد کناره وبستر، شیب طولی، بار رسوب رودخانه، پوشش گیاهی، زبري بستر، شرایط زمین شناسی منطقه و اقدامات انسانی. لین اظهار داشته که تمامی عوامل فوق مستقل نبوده، بلکه برخی از آنها، کم یا زیاد، به عوامل دیگر وابسته هستند . به عنوان مثال ارتباط مابین شیب طولی و بار رسوب با مقاومت بستر و کناره رودخانه در برابر جریان، بسیار قوي و پیچیده است.
یک رودخانه تحت تاثیر رژیم بده - رسوب و هندسه هیدرولیکی آن ممکن است در بازه هاي مختلف در حالت کف کنی - کاهش تراز بستر - و یا رسوب گذاري - افزایش تراز بستر - باشد. شکل 2 به صور ت شماتیک تاثیرپذیري شیب بستر - تغییر نیمرخ طولی و وقوع فرسایش و رسوب گذاري - از بده جریان، قطر مصالح و بده رسوب را براساس تحلیل کیفی لین نشان می دهد . - Thompson and Turk, 1994 -
بده جریان
متوسط دبی سالانه رودخانه سیستان در محل سد کهک 69/4 مترمکعب درثانیه، حداکثر وحداقل آن نیز به ترتیب 141 و1/10 مترمکعب درثانیه است. همچنین ضریب تغییرات آن 0/53 می باشد - مهندسین مشاور آبساران . - 1386 تغییرات قابل ملاحظه آب جاري رودخانه موجب گردیده 70 درصد آورد سالیانه رودخانه در طول ماه هاي اسفند تا اردیبهشت رخ دهد - مهندسین مشاور پارس کنسولت، - 1379 لذا رودخانه داراي رژیم سیلابی می باشدکه درآن سیلاب هاي شدید واستثنایی بسیار زیاد دیده می شود این خصوصیت موجب ایجاد بستر عریض رودخانه سیستان گردیده است.
مواد بستر وکناره
مواد کف وکناره رودخانه نقش موثري در تغییرات ریخت شناسی رودخانه ایفا می کند. رودخانه هاي با مواد بستري ریزدانه نسبت به تغییرات بده و بار رسوبی حساسیت بیش تري از خود نشان می دهند وضعیت کف در رودخانه هاي با بستر ماسه اي - Sand Bed Rivers - شدیدا تحت تاثیر شرایط جریان می باشد به همین دلیل نهشته هاي رسوبی در رودخانه هاي بستر ماسه اي ناپایدارند - Henderson,
