بخشی از مقاله
چکیده
امروز بررسیهای ادبی از دیدگاه زبانشناختی بخش ویژهای از مطالعه هر زبان را تشکیل میدهد آثار خواجه عبداالله انصاری عارف قرن چهارم و پنجم در ادبیات فارسی از اهمیت ویژهای برخوردار است، لذا این پژوهش فرانقش تجربی را در نثر مسجع و صوفیانه مناجاتهای وی بر اساس دستور نقشگرای هلیدی بررسی مینماید.
در این دستور، زبان از سه لایه معنایی یا فرانقش تجربی، میان فردی و متنی تشکیل یافته است. فرانقش تجربی بر تفکرات و تجربیات انسانها از دنیای درون و پیرامون خویش دلالت دارد که به صورت فرآیندهای مادی، ذهنی، رابطهای، رفتاری، کلامی و وجودی نمود پیدا میکند. این گونه انتقال معنا در فرانقش تجربی از طریق نظام گذرایی صورت میگیرد.
لذا پس از گزینش 25 مورد از مناجاتها به طور تصادفی از سرتاسر کتاب مناجات نامه و به کارگیری روش توصیفیBتحلیلی ، کلیه افعال آنها استخراج، نوع فرآیند فعلی و میزان کاربرد آنها تعیین گردید و این نتیجه حاصل شد که پرکاربردترین فرآیند فعلی در مناجاتها، فرآیند رابطهای میباشد که به صورت افعال ربطی تجلی یافته است.
وی پس از فرآیند مذکور، از فرآیندهای مادی بیشترین استفاده را برده است. فرآیندهای ذهنی، کلامی، رفتاری، و وجودی نیز به ترتیب در مراتب بعدی قرار دارند. پیر هرات در راز و نیازهایش با خدای خویش به توصیف زیبا و عارفانه صفات و الطاف خداوند میپردازد و از احوال عاشقان و دوستان واقعی و چگونگی ارتباط آنها با معبود سخن میگوید که همین امر موجب گردیده به طور چشمگیری از افعال رابطهای و مادی بهره جوید.
.1 مقدمه
امروز زبانشناسی صرفاً به مطالعه محض زبان نمیپردازد بلکه با راه یافتن به علوم دیگر موجب پیدایش رویکردهای میان رشتهای بسیاری گردیده است. بدین ترتیب از چنین رهیافتی میتوانیم به الگویی مناسب و کارآمد جهت تجزیه و تحلیل متون ادبی و مشخصههای سبکی و ساختاری متن مورد نظر دست پیدا کنیم. اهمیت آثار خواجه عبداالله انصاری عارف و سخنور قرن چهارم و پنجم ه.ق بر هیچکس پوشیده نیست.
گفتار وی آنچنان فصیح و بلیغ است که در ادبیات فارسی نظیر آن خلق نگردیده است. از دیدگاه زبانشناختی، مناجاتها میتوانند نمودی از افکار و اندیشههای خاص خواجه عبداالله انصاری باشند بدین گونه که در کتاب مناجات نامه، تفکرات و احساسات خویش را به هنگام راز و نیاز با خداوند، به زیباترین شکل، در قالب نثر مسجع و مقفی بیان مینماید. دستور نقشگرای نظاممند به چگونگی کارکرد زبان، روابط میان نقشهای زبانی و نظام انتخاب در حین کاربرد زبان میپردازد.
آنچه در ذهن، متصور است و تجربههایی که از دنیای درون و جهان پیرامون نشأت میگیرند توسط فرانقش تجربی این دستور محقق میگردد. اکنون از آنجا که در این زمینه تحقیقی روی این اثر ارزشمند ادب فارسی صورت نگرفته، شایسته است تا بر اساس الگوی پیشنهادی هلیدی به بررسی فرآیندها - افعال - در مناجاتها بپردازیم؛ از این شیوه به عنوان ابزاری علمی جهت مطالعه و معرفی ویژگیهای مناجات نامه استفاده میگردد.
.2-1 پرسشهای پژوهش
به نظر میرسد نخستین سجع ساز فارسی را شیخ الاسلام عبداالله انصاری - - 481-396 باید دانست. وی تصنیفهایی دارد که مناجاتهای او از همه معروفتر میباشند - بهار،. - 240:1370 هدف از انجام تحقیق حاضر، بررسی مناجات نامه در چهارچوب نظریهای زبانشناختی میباشد تا علاوه بر یافتن پاسخ پرسشهای ذیل، از شیوه و سبک بیان مطلب، افکار دینی و عرفانی، احساسات و تجارب این عارف بزرگ آگاه شویم. کدام یک از فرآیندهای فعلی در مناجات نامه خواجه عبداالله انصاری به کار رفته است؟ بسامد وقوع کدام فرآیند فعلی در مناجاتهای خواجه عبداالله انصاری از سایر فرآیندها بیشتر است؟ علت کاربرد فرآیندهای فعلی با بسامد بالا در مناجاتهای خواجه عبداالله انصاری چیست؟
.3-1 روش پژوهش
روش مورد نظر در این تحقیق، توصیفی-تحلیلی میباشد. بدین صورت که 25 مورد از مناجاتهای خواجه عبداالله انصاری - به گردآوری منصورالدین خواجه نصیری - به طور تصادفی از سرتاسر کتاب برگزیده شدند. سپس بر اساس فرانقش تجربی دستور نقشگرای نظاممند هلیدی، انواع فرآیندهای فعلی استخراج گردید. بدین گونه که هر فعل در هر بند، به عنوان یک فرآیند قلمداد گردید. بنابراین پس از یافتن افعال در هر مناجات، تعیین شد که هر فعل به کدامیک از انواع فرآیندها تعلق دارد. سپس بسامد آنها در جدول و نمودار ارائه گردید.
.2 پیشینه تحقیق
از آنجا که مطالعات زبانشناختی کمک شایانی به شناخت بهتر آثار ادبی مینماید، پژوهشهای مختلفی در چهارچوب الگوی مذکور صورت گرفته است. پس از بررسیهای مهاجر و نبوی - - 1376 و آقا گل زاده - - 1384 درباره آثار ادبی بر اساس دستور نقشگرا، مطالعات متنوعی در این زمینه انجام گرفت. چند نمونه پژوهش از منظر فرانقش تجربی بدین قرار است. راسخ مهند - - 1387 فرانقش تجربی را در داستانهای کودکان و بزرگسالان بررسی نموده و نشان میدهد فرآیندهای مادی در داستانهای کودکان و فرآیندهای ذهنی در داستانهای بزرگسالان بیشتر به کار رفته است.
