بخشی از مقاله
خلاصه
دانش در مورد آینده علوم سیاسی با انبانی از دادهها و برداشت ها آمیخته شده است. مهمتر اینکه بعضاً آیندهسازی هایی در پوشش مطالعات آینده مطرح میشود.آیندهپژوهی نمیتواند از دقت، سنجش و ارزیابی علمی، به صورت جامع و مانع برخوردار باشد، ولی به هر صورت این پژوهشها و گمانهزنیها، زمینهای را برای فکر کردن در مورد آینده علوم سیاسی، فراهم میآورند. ما در این پژوهش ظرفیت کاربرد و برخی روشهای آینده پژوهی در علوم سیاسی را مورد بررسی قرار میدهیم.
مقدمه
در جامعه علمی جهان، علم سیاست از جمله علومی است که کنشگران آن نقش مهم در شناسایی خطمشیها، اتخاذ تصمیمها و حرکت برای نیل به آینده مطلوب کشورها دارند. دستیابی به آینده مطلوب یکی از اساسی ترین آرمان های عالمان علم سیاست است. سوق دادن جامعه از وضع موجود به وضع مطلوب یکی از مهم ترین دلمشغولی های سیاست پژوهان و سیاست گذاران بوده است. آینده پژوهی یک حوزه ی میانرشته ای است و امکان شناسایی رویدادها و روندهای مؤثر در شکل گیری تحولات آینده و دستیابی به تصویر آینده را فراهم می نماید.
مفهوم آینده پژوهی
آینده پژوهی علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فرداست. از ویژگی های مهم این دانش، بهره گیری از ابزارهای علمی به منظور ترسیم چشم انداز متناسب با ارزش های حاکم بر جامعه و برنامه ریزی برای نیل به جامعه مطلوب است. از این رو، جامعه شناسان آینده پژوهی را ابزار هدایت اجتماعی دانسته اند.
جهان امروز در حال گذر پرسرعت و شتابنده است. پارادایم های علمی حاکم برجهان هر هیجده ماه یک بار تغییر می کند. سرعت تغییرات به حدّی است که دستاوردها ی علمی پنجاه سال اخیر بشر با همه آنچه که در تاریخ حیات بشری است، برابری می کند. در این گستره پرعمق و بلند ارتفاع، حیات علمی بشر امروز، سیاست و دیگر ابعاد حیات آدمی، نمی تواند درجا زده و خود را با این پویایی همگام نسازد - خزایی، . - 1388
این رشته تصاویری از آینده در اختیار ما قرار می دهد تا در زمان حال، بر اساس این تصاویر بتوانیم به شکل کارآمدتری تصمیم گیری نماییم. این تصاویر در سه مقوله طبقه بندی می شوند: آینده های ممکن،آینده های محتمل و آینده مطلوب. در این راستا، »وندل بل« یکی از مهترین متفکران این حوزه، آینده پژوهی را به این شکل تعریف می کند: » رشته ای مستقل بشمار می رود که هدفش مطالعه منظم آینده است.
آینده پژوهان به دنبال کشف، ابداع، ارائه، آزمون و ارزیابی آینده های ممکن، محتمل و بهترند. آنان انتخاب های مختلفی راجع به آینده فراروی انسان ها قرار می دهند و در انتخاب و پی ریزی مطلوب ترین آینده به آنان کمک می کنند - «خزایی، - 1388 وی در کتاب مبانی آیند ه پژوهی اهداف نه گانه ای را برای آیند ه پژوهی بر شمرده است :
• مطالعه آینده های ممکن.
• بررسی آیند ه های محتمل.
• بررسی تصویرهای آینده.
• مطالعه بنیان های معرفتی آیند ه پژوهی.
• بررسی بنیان های اخلاقی آیند ه پژوهی.
• تفسیر گذشته و تعیین موقعیت حال.
• تلفیق دانشها و ارزشها به منظور طراحی اقدامات اجتماعی.
• افزایش مشارکت مردمی در تصویرپردازی از آینده و مشارکت در طراحی آن.
• ترویج تصویری خاص از آینده و حمایت از آن.
آینده نگری در گذشته از قواعد و روش های علمی و شبه علمی تبعیت نمی کرد و حتی در برابر آن ها قرار داشت - مانند پیشگویی های نجومی و الهامات سروش معبد دلفی - اما در چند دهه اخیر آینده پژوهان به شکلی عقلائی و روشمندتر به مطالعات آینده سروسامان دادند. این رشته به جای غیبگویی، پیامدهای اعمال و افعال انسانی را به شکلی روشمند و باقاعده بررسی می کند. در حال حاضر این دانش نوظهور در میان دانشمندان و اندیشمندان مراکز دانشگاهی و نیز موسسات دولتی و شرکت ها و بنگاه های اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است - میرکوشش در - www.iirjournal.ir
»ریچارد اسلاتر« آینده پژوه را کسی معرفی می کند: » که می داند چگونه آینده های بدیل - ممکن، محتمل و مطلوب - را مطالعه کند. چنین کسی می تواند از مطالعات خود در باره آینده های بدیل آن گونه استفاده کند که سایرین بتوانند گزینه ها و انتخاب های مختلف را در زمان حال بشناسند و در نتیجه بتوانند تا حد مقدور برای ساختن آینده، بهترین گزینه را انتخاب نمایند.»
با این اوصاف، آینده پژوهی مستقیما در خدمت مدیریت و برنامه ریزی راهبردی قرار می گیرد و می تواند نقش تعیین کننده ای در تصمیم سازی و سیاست گذاری ایفا نماید - سروری: 1382، . - 14 “ریچارد اسلاتر” آیند ه پژوهی را رشته ای دانشگاهی، و دارای اصول و رو شهای تحقیق مختص به خود میداند و تکوین این دانش را در پرتو شکل گیری چهار سنت جهانی می داند: سنت مبتنی بر تجربه گرایی آمریکایی، سنت فرهنگ بنیان اروپایی، سنت چند فرهنگی و غیرغربی و جنبش فراگیر آیند ه ها که از فلسفه “کنویلبر” نشأت گرفته است.
بر این اساس، آیند ه پژوهی دربرگیرنده کاملی از واقعیات ذهنی و عینی انسان است. بر این منوال به منظور درک آینده باید از رو شهای روحانی، معنوی، درونگرایانه، سنت ها و فلسفه های موجود بهره گیریم. او همچنین نگرش غربی را نقد میکند. این نگاه موجب پیدایش دو رویکرد نسبت به آینده خواهد شد که از آن با عنوان رویکرد خوش بینانه به فناوری ها و رویکرد بدبینانه به فناوری ها یاد شده است. وی معتقد است فرهنگ غربی حال باور است و آن هم به دلیل خصوصیت خردگرانه و مادی گرایانه ای است که در بطن خود دارد - گل پرور: . - 1390
آینده پژوهی پیشرفته
آینده پژوهی به معنای نگاه به جلو، مهارتی قابل یادگیری است و تقریبا بیش از هر مهارت دیگری می تواند برای ما مفید باشد.آینده پژوهی ما را قادر می سازد خطرها و فرصت هایی را که در آینده با آن مواجه خواهیم شد، پیش بینی کنیم و به ما فرصت می دهد پیش از آنکه به دردسر بیافتیم، تصمیم بگیریم و چاره ای بیاندیشیم. آینده پژوهی به ما کمک می کند هدف های ارزشمند، دست یافتنی و بلند مدتی را برای خود برگزینیم و راهبردهای منطقی تحقق آنها را در ذهن خود بپرورانیم.
امروز آینده پژوهی چیزی بیش از یک "مهارت شنودی" است که افراد بر اساس علاقه، تجربه و استعدادشان با درجات مختلفی از موفقیت آن را به کار می گیرند. در چند دهه اخیر، آینده پژوهی به دانش بالغی تبدیل شده که گاهی آینده اندیشی یا مطالعات آینده نیز نامیده می شود. امروز به برکت تلاش های پیشگامان خلاق این عرصه، آینده پژوهی همگانی شده، و شرکتها، سازمانهای دولتی، اندیشگاهها و آینده پژوهان حرفه ای در سراسر دنیا این دانش را به منظور پیش بینی تهدیدها و فرصتهای پایان ناپذیر آینده به کار می بندند. ما نیز می توانیم این دانش را به اندازه نیازمان بیاموزیم تا کسب و کار و زندگیمان تعالی یابد.
ناگفته نماند درک و فهم دنیای آینده به معنی پیش گویی دقیق جزئیات آن نیست. توان ما در پیش بینی اغلب رویدادهای آینده بسیار محدود است. با این حال هر قدر که بتوانیم پیش بینی کنیم، برای موفقیت ما در آینده حیاتی است. اگر از روندهای جاری دنیا و آثار احتمالی آن بر زندگی و انتخاب های خود بی خبر باشیم، نمی توانیم هوشمندانه تصمیم بگیریم. بنابراین هدف غایی آینده پژوهی، پیش بینی آینده نیست بلکه تعالی دنیای آینده است.
ما فرصتهای زیادی برای شکل بخشیدن به دنیای فردا و تعالی آینده خود در پیش رو داریم و اگر همواره نگاهمان را به آینده بدوزیم، می توانیم جلوی بسیاری از مشکلات بالقوه را بگیریم. متاسفانه بسیاری از مردم بر این باورند که اندیشیدن به آینده بیهوده است، چون کاری از دست ما برنمی آید. اما آنها کاملا اشتباه می کنند. امروزه با توجه به شتاب بالای تغییرات اجتماعی و فناوری، اندیشیدن به آینده بیش از پیش اهمیت یافته است. در گذشته اغلب مردم در همان جامعه ای زندگی می کردند که در آن بزرگ شده بودند و راه والدین خود را پیش می گرفتند. پسر یک کشاورز تقریبا مطمئن بود که او نیز یک کشاورز خواهد شد و دختر او نیز می دانست که باید با یک کشاورز زندگی کند.
