مقاله عوامل موثر بر پراکنش گزروغنی در ایران

بخشی از مقاله

چکیده

گزروغن از عناصر گیاهی ناحیه صحارا- سندی و حوزه نوبوسندین بوده که گسترشگاه آن از دریای مرده شروع شده و تا دهانه خلیج فارس و ایران گسترش دارد. رویشگاههای آن در ایران محدود به اراضی پرشیب و سنگلاخی جنوبشرق با تابستانهای خیلی گرم، زمستانهای بدون یخبندان، بارندگی 200-180 میلیمتر، میانگین دمای 27 درجه سانتیگراد و تبخیر بیش از 3000 میلیمتر میباشد.

تشکیلات زمینشناسی آن محدود به دوران ترشیاری بوده که ماسهسنگ، شیل و شیست بیشترین سنگهای آنها را تشکیل میدهند. خاک رویشگاه نسبتا سبک، اسیدیته 7/98، هدایت الکتریکی1/78 دسیزیمنسبرمتر و بدون محدودیت شوری میباشد. این گونه همانند گونههای کنار، آکاسیا و استبرق از گونههای فسیل و متعلق به دوره ترسیاری باشد. به عبارتی تاریخچه تحولات زمین، سنگ مادر، حرارت، فیزیوگرافی و خاک مجموع عواملی هستند که در پراکنش گزروغن در ایران تاثیر گذار می باشند.

مقدمه

گزروغن یا گازرخ متعلق به خانواده Moringaceae، جنس Moringa و گونه peregrina میباشد. دربین گونههای جنس مورینگا، گزروغن یکی از عناصر سودانی بوده 10] و [19 که بیشترین گسترش را داشته و محدوده رویشگاهی آن مناطق خشک و نیمه خشک حاشیه دریای سرخ از سومالی و یمن تا فلسطین اشغالی، سوریه، جنوبشرق ایران، پاکستان و افریقا: سودان، اتیوپی، اریتره، جیبوتی و نواحی بیابانی مصر میباشد

گسترشگاه آن در ایران، محدود به بلوچستان - تنگه سرحه، نیکشهر، بنت، دهان، دسک، پیشین، بافتان و فنوج - و بشاگرد هرمزگان میشود 2] و . [9 این گونه درمناطق خشک ونیمه خشک با تبخیر وتعرق پتانسیل بیش از 2000 میلیمتر و مناطق مرتفع 1000 تا 2000 متر از سطح دریا و دور از دسترس، رویش دارد . [22] دربرخی از کشورها، نظیر مصر این گونه فقط در مناطق کوهستانی دریای سرخ و جنوب سینا مشاهده شده است ولی دربعد جهانی، این گونه درشمال شرق آفریقا و جنوب غرب آسیا رویش دارد

گزروغن یکی از عناصر گیاهی نواحی کوهستانی سواحل دریای سرخ است که دامنه پراکنش آن در کشور مصر حدفاصل عرضهای جغرافیاییْ22تا َ20ْ27 شمالی، مناطق مرتفع بیش از 1300 متر از سطح دریا، تشکیلات زمینشناسی ماسهسنگی کرتاسه و دامنههای پوشیده از واریزههای سنگی بوده و بلندترین رویشگاه آن در رشته کوه شعیب ال بنات با ارتفاع 2187 متر از سطح دریا قرار دارد . [35 ] بنا به گزارش [11] گزروغن یکی از عناصر درختی عربستان بوده که در محدوده ارتفاعی1500 متر در دامنه کوههای فیفا در ناحیه جیزان رویش دارد. در بررسی پوشش گیاهی اردن، گزروغن را یکی از گونههای مقاوم به خشکی معرفی نموده که در معرض خطر انقراض قرار دارد

نگاهی گذرا بر توزیع پوشش گیاهی در سطح کره زمین نشان از این واقعیت دارد که چیدمان اکوسیستمهای تجدیدشونده و زنوبایومها در سطح کره خاکی تصادفی نبوده بلکه تحت شرایط و عوامل خاص در یک پریود زمانی طولانی شکل گرفتهاند. در توزیع مکانی و زمانی پوشش گیاهی در سطح زمین، دو عامل حرارت و رطوبت بعنوان عوامل یک و دو، بیشترین نقش را در این رابطه داشته و تقدم و تاخری نمیتوان برای آنها قایل شد.

نور سومین عاملی است که با سه خصیصه شدت، کیفیت و مدت بعنوان منبع تولید انرژی زندگی گیاهان را تحت تاثیر قرار میدهد. از دیگر عوامل میتوان به نقش خاک، فیزیوگرافی و زمین شناسی اشاره نمود بهطوری که توزیع پوشش گیاهی را در سطح کره زمین را تا حدّزیادی تحت تاثیر عوامل محیطی اقلیم، خاک، پستیوبلندی و زمینشناسی و [23] آب قابل دسترس و حرارت را دو عامل عمده موثر در این ارتباط میدانند.

تغییرات دما را عامل تاثیرگذار بر پراکنش گیاهان دانسته و اظهار میدارند در فلسطین اشغالی یک گروه از گیاهان گرمسیری که در جنوب دره اردن رویش داشته بعلت وجود زمستان سردتر در بخشهای شمالیتر، نتوانستهاند در این نواحی گسترش یابند.

در بررسی جوامع گیاهی منطقه کوهین قزوین، ویژگیهای خاک، پستیوبلندی و زمینشناسی مهمترین عوامل موثر بر پراکنش جوامع گیاهی منطقه بیان شدهاند

در بررسی بوتهزارهای شمال آریزونا، پستیوبلندی مهمترین عامل تاثیرگذار بر تفکیک رویشگاههای خرد عنوان شده است. [21 ] در بررسی پراکنش دو گونه درمنه در مناطق کوهستانی یزد، عوامل: ارتفاع از سطح دریا، ساختار زمینشناسی و جهت جغرافیایی را تاثیرگذارترین عوامل در توزیع این دو گونه معرفی شدهاند

در بررسی عوامل موثر بر پراکنش پوششگیاهی در بیابان چولیستان پاکستان [14]، خصوصیات خاک - شوری، مواد آلی، تجمع یونها ونسبت سدیم به پتاسیم - را مهمترین عوامل موثر در توزیع گونهها معرفی نمودهاند. [33] رویشگاههای گزروغنی را محدود به صخرههای لخت و دامنههای سنگی ارتفاعات بالای 850 متر از سطح دریا بیان نموده که بصورت درخت زارها تنک همراه با آکاسیا مشاهده میشوند.

بسیاری از گونههای نواحی جنوب ایران مانند: Vitex agnus- castus L.، Tamarix sp.، Nerium oleander، Acacia sp.، Prosopis، Ziziphus spina –Christi - L. - Willd را متعلق به دوره ترشیاری دانسته که در عصر حاضر درناحیه صحاری-سندی از جمله رویشگاههای گزروغن حضور دارند.

گزروغن را یکی از گونههای شاخص ساوانهای سودانی معرفی نموده که همراه با آکاسیای چتری، استبرق، سه پستان، شیشم، کلیر و کنار در شکاف سنگها، پای دامنههای غربی و همچنین دامنههای سنگی حوالی چشمهها در واحههای اردن، سینا و فلسطین اشغالی رویش دارد. تحقیقات انجام شده توسط [30] در سینای مصر نشان میدهد گزروغن از فاروفیتهای اندمیک شبهجزیره سینا بوده که در خاکهای شنی - - %63/9، با حداقل سیلت - - %0/4 ، کربن آلی - %1/9 - و آهک %2 در زاگرا رویش دارد.

رویشگاه گزروغن را در کشور مصر محدود به دامنههای صخرهای و شکاف سنگها نواحی کوهستانی دانسته و اذعان میدارد که سطح رویشگاههای این گونه در اثر چرای شدید دامها، ریشهکن شدن و مدیریتهای غلط انسانی، روبروز در حال کاهش میباشد.

دربررسی پوشش گیاهی کشور عمان، [16] رویشگاه گزروغن را محدود به دامنههای سنگی مرتفع 1700-1200 - متر از سطح دریا - ، دامنههای شیبدار - 50 درجه - ، شکاف صخرهها با خاک سطحی، خاکهای آبرفتی و درههای زهکش شده دانسته که لیتولوژی آنها را عمدتا ماسهسنگ و شیل تشکیل میدهند. وی سنگ مادر ماسهسنگی و شیب زمین را مهمترین عوامل در گسترش و حضور گزروغن در کشورعمان بیان نمودهاند.

همین محقق به همراه [17] در بررسی پوششگیاهی ناحیه کوهستانی الاختر در ارتفاع بالاتر از 1300 متر، روی سنگ مادر ماسهسنگ و شیل، حضور گونههای Moringa peregrina، Pteropyrom scoparium و Acridocarpus orientalis را گزارش نمودهاند . 18] و [29 در بررسی فلور امارات متحده عربی، یادآور میشوند در نواحی کوهستانی جبال هفیت، از ارتفاع 500 متر به بالا گونه گزروغن همراه با انجیر بر روی واریزه های سنگی بخصوص نزدیک درهها، گونههای درختی غالب را تشکیل میدهند.

علاوه بر خصوصیات اکولوژیکی، ویژگیهای آناتومیکی و فیزیولوژیکی گیاه، فاکتور دیگری در پراکنش گونهها در جهان تاثیرگذار بوده که از آن به تاریخچه تحولات زمین یاد مینمایند بطوریکه[36] یادآور میشود که [27] و دیگر محققین پذیرفتهاند که در گذشته یک قاره قدیمی بزرگ وجود داشته که از هند تا غرب افریقا گسترش داشته وپوشیده از فلور هندی-مالزی بوده و با گذشت زمان توسط عناصر گیاهی بیابان و ساوان - نوبو-سندین - جایگزین گردیدهاند. 

گونههای Parrotia pesica, Pterocarya fraxinifolia, Quercus castaneaefolia, Alnus subcordata, Albizia julibrissin, Gleditsia caspica, Diospyros lotus, Aser insigne و Zelkova carpinifolia در ناحیه خزری را متعلق به دوران سوم زمینشناسی دانسته و دلیل آنرا حضور این گونهها در نقاط مختلف اروپا- آسیا و نیز شمال آمریکا دانسته و پیشروی یخچالها در اواخر دوران سوم نتوانسته این گونهها را از جنگلهای شمال ایران حذف نماید. جوانشیر علل تعلق تعدادی از گونههای درختی حوزه هیرکانی از جمله خرمندی را به دوران سوم بدلیل تعلق جنس Diospyrus به اقلیم گرمسیری دانستهاند

در بررسی تنوع گونهای جنگلهای رلیک ناحیه هیرکانی و گونه لرک در زاگرس، اظهار میدارند که آب وهوای اواخر ترشیاری نواحی کوهستانی ایران بخصوص در شمال و شمالغرب مرطوبتر بوده و برای توسعه عناصر جنگلی نسبت به زمان حاضر، مناسبتر بوده است. حضور درخت رطوبت دوست لرک در کوههای زاگرس شاهدی بر این ادعا بوده که در زمانهای گذشته، در این مناطق هوا خیلی خیستر بوده است. [32] حضور گونههای سوزنی برگ سرخدار، زربین و ارس را در جنگلهای هیرکانی را منسوب به یخچالهای اواخر دوران سوم زمینشناسی میدانند و این گونهها را همراه با تعدادی از گونههای درختی پهنبرگ را باقیمانده از دوران گرم و مرطوب می دانند.

محدودیت پراکنش گزروغن و حضور آن در عرصههای محدود، این تفکر را ایجاد مینماید چه عواملی بر گسترش و حضور این گونه تاثیرگذار میباشند؟ قابلیت و ارزش این درخت در حفاظت آب و خاک، تولید علوفه، چوب سوخت، تولید روغن خوراکی و صنعتی و کاربرد دارویی آن و نقش آن در طرحهای بیشهزراعی از یکسو و کاهش روز افزون گسترشگاه طبیعی، این تفکر را ایجاد نمود تا عوامل موثر بر حضور و پراکنش آنرا مورد شناسایی قرار دهیم.

مواد و روشها

این تحقیق در ناحیه اقلیمی صحارا- سندی، حوزه نوبوسندین در جنوبشرق ایران انجام گرفته است. منطقه مورد بررسی در زمره بیابانهای گرم با تابستانهای بسیارگرم و زمستانهای معتدل بدون دوره یخبندان با میانگین بارندگی سالیانه-150 200 میلیمتر و ریزشهای جوی تابستانه میباشد که از شدت بالایی برخوردار میباشد. عمده عرصه در ارتفاعات و تپهماهورهای منطقه بشاگرد و بلوچستان جنوبی در زون مکران واقع شده که از شرق به مرز پاکستان، از شمال به جازموریان، از غرب به گسل میناب و از جنوب به دریای عمان محدود میشود.

قدیمیترین سنگهای این زون آمیزههای رنگی متعلق به کرتاسه فوقانی- پالئوسن و رسوبات ضخیم فلیش - توربیدیتی - ائوسن و الیگوسن متشکل از ماسه سنگ، شیل و مارن بوده که گونههای گیاهی گزروغن، چگرد، گیشدر، انجیرافغانی، پیر، کنار، کلیر، افدرا رونده، داز، پنج انگشت، خرزهره و شیشم از مهمترین عناصر درختی و درختچهای آن میباشند.